burhan ekinci

twitter

sekizinci cumhurbaşkanı turgut özal'ın 17 nisan’daki (1993) ani ölümünü başbakan demirel’e ilk olarak yakın siyaset arkadaşı ismet sezgin haber vermiş, ardından hemen eklemişti: “artık size cumhurbaşkanlığı yolu göründü…”

muhatabından itiraz gelmemişti. bu, demirel’in cumhurbaşkanlığını gerçekten de düşündüğünü gösteriyordu. o zaman sezgin devam etti: “partiyi bırakır çankaya’ya çıkarsanız parti dağılır, emeklerinize yazık olur.”

çok geçmeden anlaşılacaktı: demirel’in gözünü de özal’ınki gibi köşk’ün ışığı bürümüştü ve belli ki özal ölür ölmez çankaya kararını vermişti. nitekim 4 mayıs’ta parti grubunda gizleme gereğini görmediği neşesinin eşliğinde adaylığını açıklayacaktı: “cumhurbaşkanlığına adaylığımı koyuyorum…”

demirel: cumhurbaşkanlığı verilirse almam denilmez

aslında demirel’in cumhurbaşkanlığı hayali o tarihten çok gerilere gidiyordu. gazeteci cüneyt arcayürek, demirel’le bir sohbetinde, anavatan partisi (anap) ile doğru yol partisi’nin (dyp) uzlaşıp kendisini cumhurbaşkanı yapmak istediklerine dair bir söylentiden söz edince, aldığı cevabı (“cumhurbaşkanlığı verilirse almam denilmez”) not defterinde şöyle yorumlamıştı:

“daha yasaklardan kurtulmamış bir siyasetçi. kurduğu partinin ilk seçimde alacağı olası sonuç bile ortada yok. ama özal’ın olası planlarından biri, demirel’in cumhurbaşkanlığı -binde bir olasılıkla- gündeme girer gibi olunca aaa, baktım reddetmiyor. ‘verilirse olmaz denilmez,’ diyor. hadi hayırlısı dedim kendi kendime. ama demirel’in bu anlamlı sözüne bir mim koydum.”

‘sağ - sol’ değil, ‘iktidar - muhalefet’

demirel’in adaylığı dyp’nin iktidar ortağı sosyal demokrat halkçı parti’de (shp) cılız itirazlar dışında benimsenmiş görünüyordu. erdal inönü açıkça demirel’i desteklemeleri gerektiğini savunuyor, kendi oyunun da demirel’e gideceğini söylüyordu.

fakat shp’nin, desteğini, “koalisyonun devamı”şartına dayayan bir izlenim vermesi partide sıkıntıya yol açmıştı.

chp genel sekreteri cevdet selvi’nin bunu açıkça dile getiren demeci bardağı taşıran damla olmuştu: 

“çok sayıda milletvekili ve il örgütü demirel’in desteklenmesini istemiyor. shp’li bakanlar, grup başkanvekilleri ve bir grup milletvekili koalisyonun devamı koşuluyla demirel’e oy verilmesinden yana.”

prof. dr. hikmet özdemir, “atatürk’ten günümüze cumhurbaşkanlığı seçimleri” adlı kitabında, shp’nin demirel’i destekleme gerekçesinden yola çıkarak şu yorumu yapıyor: 

“1980 cumhurbaşkanı seçiminde büyük krize dönüşen ‘sağ’ ve ‘sol’ şeklindeki bölünme, 1989 ve 1993 cumhurbaşkanı seçimlerinde ‘iktidar’ ve ‘muhalefet’şeklinde bir bölünmeye ve yine aynı şiddette krize dönüşmüştür.”

itirazlar, taktikler…

demirel’e “sol” itiraz, iktidarı paylaşan solcu partiden gelmemişti ama aynı şey muhalefetteki iki “sol” parti olan cumhuriyet halk partisi (chp) ve demokratik sol parti (dsp) için söylenemezdi.

bu kesimlerden en sert tepki, partisi tarafından demirel’in karşısına aday çıkartılacak olan chp genel başkan yardımcısı ismail cem’den gelmişti: “sosyal demokrasi, 30 yıllık demirel çizgisinin temsil ettiği bağnazlığın, acımasızlığın, haksızlığın tam karşıtıdır.”

shp’nin desteği sayesinde demirel’in cumhurbaşkanlığı önlenemez gibi görünse de, kimi taktiklere başvurulmuyor değildi. bunların en etkililerinden biri, dyp’nin güçlü milletvekili ve tbmm başkanı hüsamettin cindoruk’u demirel’in karşısına aday olarak çıkarmak için girişilen çabalardı.

anap genel başkanı mesut yılmaz bu amaçla cindoruk’u ziyaret etmiş, teklifini açıkça dile getirmişti. ecevit de cindoruk üzerinde uzlaşılabileceğini söylüyordu. son seçimlerde ciddi bir başarı gösteren ve 62 milletvekili çıkaran refah partisi de “cindoruk” diyordu. hatta bu partiden, ankara milletvekili melih gökçek’in öncülüğünde 40 kadar milletvekili cindoruk’u, ona haber bile vermeden resmen aday olarak da gösterdiler. cindoruk, “melih gökçek’in malum cinliklerinden biri” diye tanımladığı ve geceyarısı telefonlarıyla öğrendiği bu taktiği ancak ertesi gün meclis açılınca izale edebildi; aday olmadığını meclis başkanlığı'na bildirdi.

sonunda oylama günü geldi çattı. 8 mayıs 1993’te yapılan ilk turda demirel’e 234 oy çıktı. shp 13 fire vermişti. zaten 10 civarında milletvekili, oylama gününden önce demirel’e oy vermeyeceklerini gerekçeleriyle birlikte ilan etmişlerdi. ikinci turda da üçte ikilik çoğunluk sağlanamadı. nihayet 16 mayıs’taki, salt çoğunluğun yeteceği oylamada demirel 244 oyla türkiye cumhuriyeti’nin dokuzuncu cumhurbaşkanı oldu. 

özal 263 oyla seçildiğinde onun cumhurbaşkanlığını tanımadığını ilan eden demirel, 244’te bir sorun görmedi. dokuzuncu cumhurbaşkanı'na iki rakam arasındaki farkı ve iki farklı tutumu hatırlatanlar tipik bir demirel cevabı alacaklardı: 

"263 oyla seçilen birinci sınıf cumhurbaşkanı, 244 oyla seçilen ikinci sınıf cumhurbaşkanı olur diye düşünürseniz bu yanlıştır. anayasa'daki hükümler çerçevesinde seçilen herkes türkiye cumhuriyeti'nin cumhurbaşkanı'dır."

‘çoban sülü’nün macerası

asıl adı sami süleyman gündoğdu demirel’di. 1 kasım 1924’te isparta'nın atabey ilçesine bağlı islamköy’de doğdu. ilköğrenimini köyde, ortaokul ve liseyi isparta ve afyon'da okudu.1949'da istanbul teknik üniversitesi inşaat fakültesi'ne girdi.

seyfi öngider, “çankaya’nın bütün adamları” adlı kitabında, demirel’in gümüşsuyu’nda okumasına rağmen istanbul’un cazibesine kapılmadığını anlatıyor:

“yoksulluk ve parasızlığın o göz kamaştırıcı eğlence ve günah dünyasından uzak durmasında mutlaka rolü vardır. ama aynı zamanda islamköy’den alınan geleneksel eğitim ve yetişme tarzı onu, necmettin erbakan ve turgut özal gibi öğrencilerle mühendis mektebi’nin mescidinde buluşturacaktır.”

süleyman demirel mühendislik diplomasını almadan üç ay önce, 12 aralık 1948’de yedi yıllık nişanlısı, akrabası nazmiye şener ile evlendi. bir yıllığına amerika’ya gitti. döndüğünde türkiye’de yeni bir dönem başlamıştı. ilk kez chp dışında bir parti iktidardaydı. süleyman demirel, seyhan barajı inşaatının proje mühendisliğini yürütürken menderes’in dikkatini çekti. henüz 31 yaşındayken devlet su işleri genel müdürü oldu.

süleyman demirel 27 mayıs darbesiyle kapatılan demokrat parti’nin yerine kurulan adalet partisi’nde, 1962’de aktif siyasete başladı. partinin kurucusu ragıp gümüşpala’nın 1964’te ölmesinin ardından kimsenin beklemediği bir şekilde partinin başına geçti ve böylece inişli çıkışlı liderlik hayatı başlamış oldu.  

son hamle: beş yıl daha...

kendi deyişiyle “altı defa gidip, yedi defa gelen” demirel’in son başbakanlığı 1991 seçimleriyle mümkün oldu. seçimlerde dyp yüzde 27 oy alarak birinci parti oldu ve shp ile koalisyon kurdu.

oradan cumhurbaşkanlığı'na sıçradıktan ve o makamda yedi yıl geçirdikten sonra, 2000’de, hem de en büyük politik muarızı bülent ecevit’in öncülüğünde gelişen bir hareketle ikinci kez cumhurbaşkanı yapılmak istendi. ne var ki bu hamle tbmm'den döndü ve böylece süleyman demirel’in siyasi hayatı sona ermiş oldu.

kaynak:    al jazeera türk

                   seyfi öngider’in “çankaya’nın bütün adamları” kitabı

                   prof. dr. hikmet özdemir’in “atatürk’ten günümüze cumhurbaşkanlığı   

                   seçimleri” kitabı

                   t.c. cumhurbaşkanlığı internet sitesi          

                   başar başarır ve can kazanoğlu’nun “çankaya” belgeseli, cnn türk, 

                   2000

                   cüneyt arcayürek’in “çankaya” kitabı