yazar dursun gürlek’e göre, osmanlıca övünülmesi gereken bir dil. şu anda  günlük 200-250 kelime ile konuştuğumuzu hatırlatan gürlek, osmanlı türkçesi bilseydik 3000 kelime ile konuşacağımızı böylece, okurken ve  yazarken daha zengin hissedeceğimizi söyledi.  

gürlek, osmanlıca demenin ‘galat-ı meşhur’ yani yerleşmiş bir yanlış tanım olduğunu, doğrusunun osmanlı türkçesi olduğunu söyledi. ‘zararın neresinden dönülse kârdır’ ‘fehvasınca’ osmanlıca öğrenmeye şimdi de başlanabileceğini vurguladı. ‘dilde taassup olmaz’ diyerek, aynı cümle içinde hem osmanlıca hem yeni kelimelerin nasıl kullanılacağını gösterip, ‘kulak mollalığını’ anlattı.  

'ayaklı kütüphaneler', 'maziye bir bakıver', 'çınaraltı sohbetleri' gibi kitapların yazarı istanbul üniversitesi türk dili ve edebiyatı bölümü mezunu dursun gürlek,  osmanlıca öğrenmenin değil, öğretmenin zorlukları olduğuna dikkat çekti çünkü ona göre, aşk olmadan meşk olmuyor.

osmanlıcanın orta öğretimde daha yaygın olması tartışmalarının yapıldığı bugünlerde gürlek al jazeera’nın osmanlıca nasıl bir dil, nasıl öğrenilir ve öğretilir gibi sorularını yanıtladı.

osmanlıca nedir? nasıl tanımlanır?

bugün kamuoyunda maalesef yanlış olarak bilindiği veyahut algılandığı gibi osmanlıca yabancı bir dil değil. kendi öz dilimizdir. türkçedir,  daha doğrusu osmanlı türkçesidir. bunun doğru ifadesi osmanlı türkçesidir. osmanlıca eskilerin deyimiyle galat-ı meşhur yani yerleşmiş yanlıştır. herkes tarafından kabul gördüğü için biz de öyle diyoruz ama doğrusu osmanlı türkçesidir.

osmanlı türkçesi, türkçe arapça, farsça kelimelerden oluşan zengin bir lisandır. unutmayalım ki osmanlıca imparatorluk dilidir. ingilizler ingilizce’de çok fazla kelime bulunmasından dolayı övünürler. biz neden övünmeyelim? osmanlıca da övünülmesi gereken bir lisandır. şu an maalesef 200-250 kelime ile konuşuyoruz. oysa eskiden 3000-5000 kelime ile konuşuyorduk. siz 3000 kelime ile konuşamıyorsanız fuzuli’yi, baki’yi, kâtip çelebi’yi anlayamazsınız. kâtip çelebi’nin eserlerini okuyup anlayıp zevkini varabilmek için mükemmel osmanlıca bilmek gerekiyor. bugün osmanlıca öğrenmenin gereğini kabir taşlarına kadar indirgediler. dedelerin mezar taşların okuyabilmek için. doğrudur ama sadece bundan ibaret değildir. mezar taşlarında şiir vardır, fıkra vardır, ölüm doğum tarihleri vardır, edebi sanatlar vardır ve yazı güzelliği vardır. o başlı başına bir ilim.

kaç harf var osmanlı alfabesinde?

osmanlıca’da 29 harf var. latin alfabesindeki gibi ama değişen şu, arap alfabesinde sesli harf yok. halbuki latin alfabesinde sekiz tane sesli harfli var. sesli harf arap alfabesinde yok ama elif, vav, ye harfleri ve bazı işaretler sesli harflerin fonksiyonunu, görevini yerine getiriyor. arap alfabesinde müşterek harfler de vardır. mesela latin alfabesindeki bir "k" harfine karşılık arap alfabesinde iki "k" vardır. kalın sesli kaf, ince sesli kef. osmanlıca bilmezseniz gaf yaparsınız…

ölmüş bir dil midir osmanlıca?

bir doktor ölmüş bir kimseyi diriltemez ama kalp krizi geçirenler var, onların bazen dirildiklerini görüyoruz. hadi diyelim öldü, diriltmeye çalışalım, ne zararı vardır? rahmetli bülent ecevit sanskritçe öğrenmişti. adamın merakı, kınanamaz ki... mesela ben latince öğrenmek isterim. çünkü istemek bir ilim merakıdır, araştırma merakıdır. kimsenin benim merakımın önüne geçme hakkı yoktur efendim. osmanlıca ölü değildir kaldı ki. hâlâ yahya kemal’in eserlerini okuyorsak, osmanlıca bilmek zorundayız. bilmezseniz ‘aziz istanbul’un o güzel cümlelerini anlayamazsınız, anlar gibi yaparsınız. mehmet akif’i, yakup kadri’yi anlayamayız. çok eskiye gitmeye gerek yok. 30 sene önceki eserleri sadeleştirmeye başladık. peyami safa’yı, ahmet hamdi tanpınar’ı anlamakta zorlanıyoruz. bunlar 30’lı 40’lı yıllarda yaşamış insanlar. atilla ilhan ve nice bilim adamlarımız, edebiyatçılarımız osmanlıca'nın lüzumlu bir ders olarak konması gerektiğini söylemişlerdi. çok geç kalındı. eskilerin sözü var, ‘zararın neresinden dönülse kârdır' fehvasınca, ben bunu özellikle söylüyorum, fetva müftünün verdiği cevaptır, fehva söz demektir. ayrıca başta istanbul olmak üzere kütüphanelerimizin ağzına kadar osmanlıca eserlerle dolu olduğunu görüyoruz. beyazıt kütüphanesi'ne, süleymaniye kütüphanesi'ne gidin. japon, fransız, ingiliz, amerikan asıllı şarkiyatçıları göreceksiniz. madem osmanlıca üzerine konuşuyoruz ben de şarkiyatçı diyeyim ama siz isterseniz doğu bilimci diyebilirsiniz, isterseniz oryantalist diyebilirsiniz. ben konuşmalarımda ve yazmalarımda yeri gelince şarkiyatçı, yeri gelince doğu bilimci derim. dilde taassup olmaz, dilde ırkçılık olmaz. zenginlikten zarar gelmez. sadece bizde mi? fransa’da milli kütüphanede on binlerce yazma ve matbu osmanlıca eserler göreceksiniz. onlar cilt cilt kitap yazıyor ama bizim çocuklarımız sanki yabancı bir dilmiş gibi melûl mahzun o kitâbelere bakıyor. evet, istanbul üniversitesi merkez binasına girerken o ana kapının üstündeki daire-i umûr-ı askeriye yazısını okuyamayan profesörler var. fetih ayeti’ni okuyamayan akademisyenler var. bugün olduğu gibi dün de bazı ilim adamlarımız osmanlıca bilmeyeni aydın saymıyorlar. doğrusunu isterseniz ben de saymıyorum. türk aydını olmanın şartı bu lisanı bilmektir. biz buna ideolojik açıdan baktığımız için gerekli neticeyi alamıyoruz. ilimde, sanatta, medeniyette ideoloji olmaz. öğrenmenin kaybı olmaz. kayıp öğrenmemektir.

osmanlıca ne zamana kadar günlük hayatta kullanılıyordu?

bana sorarsanız bugün bile kullanılıyor. 70’li yılların başında istanbul’a geldim. eski istanbullular çok güzel konuşurlardı. ben birçok şeyi dinleyerek öğrendim. osmanlılar zamanında sadece kitaplardan değil, dinleyerek öğrenen âlim olan bir sınıf varmış, onlara kulak mollası derlermiş. osmanlıca kelimelerin yüzde sekseni musikisi olan kelimelerdir.

bilgisayara osmanlıca'da ne denilebilir, yani yeni sözcük türetmek mümkün mü?

elbette, illâ ki karşılığı bulanabilir. çünkü arapça menşeli, hadi kökenli diyelim, kelimelerin zengin kelimeler olduğunu görüyoruz. bir kelimeden çok kelime türetebilirsiniz. kitap, kâtip, mektup, mektep, kütüphane gibi kelimelerin hepsi ketebe fiilinden geliyor ki, ‘yazdı’ demek. arapça menşeli olmakla birlikte türkçeleşmiş, öz malımız olmuş. nasıl atarsınız?

osmanlıca öğrenmesi kolay mı?

çok genel konuşmak lazımsa hiçbir ilim dalı zor değildir. siz öğrenmenin daha doğrusu öğretmenin öğrenci de öğrenmenin yolunu, tarzını, metodunu, usûlünü bakınız hep aynı manaya geliyor, keşfederse zor diye bir şey yoktur. şimdi japonca, bakıyorsunuz rusça, bu kadar girift, değişik şekiller. ama alfabe zor olduğu için geri kalınıyorsa, japonlar niye bu kadar ileri gitmiş? bunun tutar tarafı yoktur. sadece osmanlıca değil her ders için söz konusudur bunlar. hoca ders vermesini bilirse, kendini sevdirirse öğrenci o dersi ister istemez öğrenir.

eğer liselerde öğretilecekse yaygın bir biçimde hangi osmanlıca öğretilmeli, bildiğim kadarıyla yüzyıla göre değişiyor?

elbette. 17. yy 19. yy, erken devir osmanlıcası var. şimdi bana sorarsanız, hele hele liselere konulacaksa, 19. yy, hatta 20. yy osmanlıcasını öğrenmek gerekiyor. halit karay’ı reşat güntekin’i aslından okuyabilelim o güzel türkçeleriyle. şunu da söylemem gerekiyor ki, her osmanlıca bildiğini zanneden kimse çeşme kitabelerini, mezar taşlarındaki yazıları okuyamazlar. o ayrı bir ihtisas işidir çünkü onlar süslü yazıdır, istifli yazıdır. latin harfleri de böyle. herkesin el yazısını okuyabiliyor musunuz? osmanlıcayı da öyle düşünün. matbu eserler, var yazma eserler var. matbu eserleri okumak nispeten kolay ama, yazma eserlere gelince zorlanıyorsunuz.. dolayısıyla son dönem osmanlıcasını öğretmek lazım. meraklısı çıkarsa, ileri osmanlıcayı öğrenir.

osmanlıca öğretecek yeterlilikte ve yeter sayıda öğretmen var mı?

kesinlikle yok. endişem de o. çünkü osmanlıca öğretmek tekniğini herkes iyi bilemiyor. bana gelen şikâyetler şu, ‘hocalarımız derste, dersin bitimine kadar gramer gösteriyorlar. bu da bize bıkkınlık veriyor’. el-hak doğrudur. mesela ben derslerimde gramer çok az gösteriyorum, hep metin okumaları yapıyorum. bir de okuduğumuz metinde sırası gelmişken gramerini de anlatıyorum ama derslerin yüzde seksenini metin okumaları teşkil ediyor. ikincisi o metinleri dahi okuturken kuru kuru okutma yöntemini tercih etmiyorum; metinlerde geçenlerle, olaylarla bağlantı kurarak, o dersle ilgili, o konuyla ilgili bir şiir, bir fıkra, anekdot naklediyorum. dolayısıyla zevkli oluyor. böyle yapılırsa netice alınır. benim önerim şu ki, osmanlıca verecek hocalarımızın önce kendilerinin bir eğitimden geçmesi gerekiyor. siz altyapıyı hazırlamadan böyle bir projeyi başlatırsanız dağ fare doğurabilir.  hocanın dile hâkim olması gerekir. konusunu iyi bilecek, öğretme tekniğini bilecek ve dersi sevdirecek. başka türlü mümkün değil. sevmeden olmaz. yine bir osmanlıca cümle kullanayım, ‘aşk olmadan meşk’ olmaz. yapılan her iş meşktir. sizin şu deftere yazı yazmanız meşktir, bunu aşkla yaparsanız yazınızı güzel yazarsanız. her iş böyledir. onun için önce sevmek lazım.