suriye’de binlerce insanın ölmesi, çok daha fazlasının ise evlerini terk etmek zorunda kalmasına yol açan isyan hareketi, orta doğu’nun barış ve istikrarı için büyük bir tehdit teşkil ediyor. ülkede kırk yılı aşkın süredir iktidarda bulunan baas rejiminin, mart 2011'de demokrasi talebiyle sokağa inen kitlelere çok sert karşılık vermesiyle başlayan çatışmalar, artık tam bir şiddet sarmalına dönüşmüş durumda. gittikçe derinleşen bu şiddet sarmalı, bölgenin tümünde potansiyel mezhepsel ve etnik fay hatlarını da tetikleme tehlikesini barındırıyor.

suriye’deki rejim karşıtı ayaklanmanın, arap baharı adı verilen değişim dalgasıyla onlarca yıllık diktatörlerini deviren tunus, mısır ve libya’da olduğu gibi sonuca ulaşmaması ve rejim güçleri ile silahlı muhalif gruplar arasındaki çatışmaların iç savaş niteliği almasının arkasında, çeşitli iç ve dış sebepler yatıyor. bunlar arasında rusya ve iran’ın baas rejimine verdiği destek ilk sırada yer alırken, sivil muhalefetin dağınıklığı da önemli bir etken konumunda. suriye’deki silahlı muhalefetin de en az sivil muhalefet kadar parçalanmış durumda olması ve savaşan gruplar arasındaki eşgüdüm eksikliği, rejimin elini oldukça güçlendiriyor.

suriye silahlı muhalefetini, ‘suriye ordusundan ayrılan askerlerin kurduğu yapılar’ ile ‘islamcı ve diğer silahlı gruplar’ şeklinde iki ana bölüme ayırmak mümkün. ‘islamcı ve diğer silahlı gruplar’ olarak adlandırılan birimlerin bazıları özgür suriye ordusu (öso) çatısı altında savaşırken, bir kısmı da tamamen bağımsız hareket ediyor.

suriye ordusundan ayrılan askerlerin kurduğu yapılar

özgür suriye ordusu (öso): temmuz 2011’de ordudan ayrılıp muhaliflerin safına geçtiğini açıklayan albay riyad esad ve bir grup subay arkadaşı tarafından kuruldu. 29 temmuz 2011’de bir video kaydı yayımlayarak öso’nun kuruluşunu ilan eden esad, kısa sürede suriye silahlı muhalefetinin en tanınmış yüzü haline geldi. 8 ekim 2011’de türkiye topraklarına geçen ve suriye sınırındaki hatay şehrinde bulunan apaydın kampı’na yerleşerek burayı karargah haline getiren albay esad, üst bir silahlı platform dahilinde hareket etmeyi reddediyor. bazı muhalif kaynaklarda, albay esad’ın suriye içinde hiçbir otoritesinin kalmadığı ve rolünün medya organlarına mülakat vermekle sınırlı olduğu öne sürülüyor. aralık 2011'de kurulan halid bin velid tugayı, doğrudan öso çatısı altında hareket eden en etkili birim olarak sahada büyük etkinlik gösteriyor.

yüksek askeri konsey (yak): aralık 2011’de görevinden istifa ederek muhaliflere katılan tuğgeneral mustafa şeyh’in komutanlığını yaptığı yüksek askeri konsey, öso’nun operasyonlarını planlayan birim olarak tanımlanıyor.

tuğgeneral şeyh ile albay esad arasında, suriye’deki muhalif silahlı birimlerin komutanlığı hususunda başlangıçtan itibaren çok ciddi bir çekişme yaşandı. ordudan ayrılır ayrılmaz öso’ya katılan ve türkiye’ye gelerek suriye’deki operasyonları apaydın kampı’ndan yürütmeye başlayan tuğgeneral şeyh, rütbesi kendisinden düşük olan esad’ın komutası altında görev yapmak istemiyordu. esad ise şeyh’ten daha önce ordudan ayrıldığını gerekçe göstermek suretiyle öso’nun komutanlığını şeyh’e devretmeye yanaşmıyordu. öso açısından büyük bir zaaf teşkil eden ve ciddi bir krize dönüşen şeyh-esad çekişmesi, şubat 2012’de ikili bir yapı oluşturularak çözümlenme yoluna gidildi. hamalı selefi alim şeyh adnan arur’un arabuluculuğunda varılan uzlaşma doğrultusunda; albay esad, öso’nun başında sahadaki operasyonları yönetmeye devam ederken, tuğgeneral şeyh de yak’ın komutanı olarak öso’nun operasyonlarını planlama görevini üstlendi.

suriye sivil muhalefetinin, katar’daki biz dizi toplantının ardından 11 kasım 2012’de kurulan suriye muhalefeti ve devrimci güçleri koalisyonu (smdk) üst çatısı altında toparlanma sürecine girmesinin ardından, suriye silahlı muhalefetinin birleşmesi yönündeki çalışmaların yoğunlaştığı gözlemleniyor. bu bağlamda suriye silahlı muhalefetinin komutanlık meselesi de yeniden alevleniyor. eylül 2012’de türkiye topraklarından ayrılan ve yak’ın komuta merkezini suriye’nin idlib şehrine kaydıran mustafa şeyh'in adı, baas rejimine karşı savaşan bütün tugay ve grupları birleştirecek üst bir silahlı yapının komutan adayları arasında geçiyor. britanya’nın daily telegraph gazetesinde 9 kasım 2012’de yayımlanan röportajında, (haberin orijinal ingilizce metni) suriye silahlı muhalefetinin birleşmesinin önemine dikkat çeken ve dünyaya destek çağrısında bulunan tuğgereal şeyh’in şu uyarısı oldukça dikkat çekiciydi: “eğer bizi (suriye’deki rejim karşıtı savaşçıları) desteklemekte acele etmezseniz, hepimiz teröriste dönüşeceğiz.”

suriye ulusal ordusu: komutanlığını tümgeneral muhammed hac ali’nin üstlendiği suriye ulusal ordusu, suriye’deki silahlı muhalefeti birleştirme girişimleri kapsamında eylül 2012’de kuruldu. birlik sürecinin suriye ulusal ordusu çatısı altında yürütülmesi gerektiğini savunan tümgeneral ali, gerek 2012 sonbaharı gibi geç bir tarihte ordudan ayrıldığı gerekse de rejime yakın bir isim olduğu için muhalif çevrelerde sert şekilde eleştiriliyor. ali ayrıca batılı güçlerin yönlendirmesiyle hareket etmekle suçlanıyor.

devlet başkanı beşşar esed’in yakın dostu olan ve temmuz 2012’de ordudan ayrılarak fransa’ya giden general menaf tlas’ın kendisine katıldığı yönündeki bilgiler, ali hakkındaki şüpheleri arttırıyor. tümgeneral ali ve general tlas’ın, suriye silahlı muhalefeti üzerinde etkinlik kurmaya çalışan fransa tarafından öne çıkarılmaya çalışıldığı iddia ediliyor. öso bünyesinde savaşan bazı etkili tugaylar, ali’nin komutasına girmiş durumda. bu kayışın sürmesi halinde, suriye ulusal ordusu’nun öso’yu ortak hareket etmeye zorlaması söz konusu olabilir.

suriye devrimi ortak askeri komutanliği: suriye ordusundaki vazifesini temmuz 2012’de bırakan tümgeneral adnan selvu’nun yönetimindeki suriye devrimi ortak askeri komutanlığı, suriye silahlı muhalefetinin yeni örgütlenmelerinden. bu yapı, apaydın kampı’nı terk edip suriye’ye geri dönen bir grup asker ve subay tarafından ekim 2012’de kuruldu. birimin oluşumunda şeyh arur büyük rol oynadı. suriye’de savaşan çeşitli tugay ve komutanlıkları birleştirmek için çaba harcadığını ve ülkenin kuzey ve orta bölgelerine odaklanan savaşçı grupları temsil ettiğini açıklayan suriye devrimi ortak askeri komutanlığı, istediği etkinliğe henüz ulaşamadı. 

islamcı ve diğer silahlı gruplar

nusra cephesi (cephetu nusra li ehli şam): 2011 yılı sonlarında kurulan ve cihatçı selefi bir örgüt nitelikleri gösteren nusra cephesi, genel itibarıyla el kaide’nin suriye kolu olarak biliniyor. halep ve şam'da özellikle resmi birimleri hedef alan bir dizi intihar saldırısıyla adını duyuran grup, 24 ocak 2012’de yayımladığı ilk bildirisinde, bütün suriyelileri cihada ve rejime karşı silaha sarılmaya çağırmıştı. liderliğini ebu muhammed colani'nin yürüttüğü nusra cephesi'nin önemli komutanlarından birinin de vail muhammed mecdilavi olduğu söyleniyor. sayıları 500’e yaklaşan nusra savaşçıları, afgan tarzı kıyafetler giyiyor ve uzun sakal bırakıyorlar. başkent şam’ın hem merkezinde hem de kırsalında aktif olan nusra cephesi'nde, suriyelilerden ziyade irak, libya, ürdün, suudi arabistan ve yemen gibi arap ülkelerinden gelen savaşçılar yer alıyor.

irak-şam islam devleti örgütü (devlet-ül  irak veş şam el islamiyye): merkezi irak’ta bulunan el kaide menşeli örgüt ebu bekir el bağdadi liderliğinde 9 nisan 2013'te kuruldu. irak islam devleti lideri ebu bekir el bağdadi'nin el nusra cephesi ile birleşerek irak şam islam devleti'ni kurduklarını açıklamasının ardından el nusra'nın lideri ebu muhammed el golani, bu birleşmeye karşı çıktı ve el kaide lideri ayman zevahiri'ye bağlılığını ilan etti. el kaide lideri eymen el zevahiri, irak şam islam devleti'nin (işid) lağvedilmesi emrini verdi ve suriye'de el nusra cephesi’ni tanıdıklarını açıkladı. bunun üzerine örgüt kendi bağımsızlığını ilan etti. örgüt alanlarını irak’tan, suriye'ye kadar genişlettikleri ve her iki ülkeyi de içine alan bir islam devleti kuracaklarını ilan etti. örgüt selefi akımına mensup kişilerden oluşuyor. irak şam islam devleti örgütü, sadece suriye ve irak'ta değil tüm ortadoğu’da en fazla savaşçı ve silaha sahip olmasıyla biliniyor. irak'ta; anbar, ninova, selahaddin, diyala, kerkük ve bağdat çevresinde etkin nüfus sahibi olan işid, suriye'de özellikle halep, rakka, idlip, lazkiye kırsalı, haseke ve hama gibi bölgelerde güçlü konumda. örgüt adını en çok rojava'da faaliyet gösteren ypg ile girdiği çatışmada adını duyurdu. ypg birlikleri irak şam islam devleti'ne karşı önemli başarılar elde etti. özellikle til xelef'in ele geçirilmesi irak şam islam devleti'ne önemli bir darbe vurmuştu.

tevhid tugayi (liva tevhid): öso komutası çerçevesinde halep’te rejim güçleri ile savaşan tevhid tugayı’nın kuruluşu, 18 haziran 2012’de ilan edildi. grup, öso'ya bağlı diğer tugaylara kıyasla yeni bir birim olmasına karşın kısa sürede halep bölgesindeki muhalif silahlı birimler arasında ön plana çıktı. kurucusu abdulkadir salih 18 kasım 2013’te halep’te bombalı saldırıda öldürüldü. yerine örgütün siyasi temsilcisi abdülaziz salama geçti. salama komutasındaki tevhid tugayı, askeri mücadelenin yanı sıra kontrolündeki bölgelerde cezaevleri yapıyor, mahkemeler kuruyor, güvenliği sağlıyor ve suç olaylarıyla mücadele ediyor. tevhid tugayı’nın 10.000 fazla savaşçısı olduğu tahmin ediliyor.

ahraru şam tugaylari (ketaib ahraru şam): şam merkez ve kırsalında yoğunlaşan cihatçı selefi bir grup olan ahraru şam tugayları savaşçılarının sayısı 500’ü geçmiyor. ilk başlarda nusra cephesi'nin bir kolu olarak görülen ahraru şam, bir internet paylaşım sitesinde yayınladığı bildirisinde kendini bağımsız bir yapılanma olarak tanımlıyor. esed rejimine karşı öso ile birlikte savaşan ahraru şam, başkent dışındaki bazı kent ve kasabalarda da faaliyet gösteriyor. ahraru şam komutanları, her ne kadar operasyonlarını öso ile koordineli yürüttüklerini dile getirseler de grup, öso'nun tugayları arasında sayılmıyor.

ahraru şam'ın idlib kırsalındaki resmi yetkilisi usame abud, londra'da arapça yayımlanan el hayat gazetesine yaptığı açıklamada, birimin komutanının ebu abdullah denilen bir şahıs olduğunu, hiç kimsenin onun gerçek adını ve yaşadığı yeri bilmediğini belirtti. 1987 doğumlu olan ve halep üniversitesi'nde islami ilimler tahsil eden abud, okuldaki birçok arkadaşının bu askeri yapılanmada yer aldığını ifade ediyor. ahraru şam tugayları'nın internet sitesindeki bilgilere göre, grubun şam ve kırsalında 6, lazkiye ve kırsalında 3, halep ve kırsalında 4, hama ve kırsalında 13, hums ve kırsalında 4, dera ve kırsalında 1, deyri zor ve kırsalında 1, haseke’de 3, rakka’da 1, idlib ve kırsalında ise 24 tugayı bulunuyor.

faruk tugaylari (ketaib faruk): öso'ya bağlı milis grupları listesinin üst sıralarında yer alan faruk tugayları'nın komutanlığını, menaf tlas’ın yeğeni olan üsteğmen abdurrezzak tlas yürütüyordu. fakat suriye kaynaklı bir muhalif haber sitesinin ağustos 2012'de tlas'ın cinsel içerikli görüntülerini yayımlaması, genç komutanı zor durumda bıraktı. olayın ardından faruk tugayları’nın siyasi birimi, tlas'ın görevden alındığını ve yerine hukukçu ebu sayih cüneydi’nin atadığını açıkladı. faruk tugayları ağırlıklı olarak hums, hama, halep ve idlib kırsalında faaliyet gösteriyor.

sahabe tugaylari (ketaib sahabe fi şam ve rifihe): şam ve kırsalında öso’ya bağlı şekilde faaliyet gösteren sahabe tugayları, 3000 civarında savaşçıya sahip. üyelerinin çoğu, baas ordusundan ayrılıp öso’ya katılanlardan oluşan sahabe tugayları, sivilleri ve göstericileri rejim güçlerine karşı koruma misyonunu üstlenmiş görünüyor. grup, birleşmiş milletler’in suriye’de şiddetin durması yönündeki çağrılarına uymaya hazır olduğunu belirtiyor.

razi şehitleri tugaylari (ketaib şüheda razi): yaklaşık 800 savaşçısı bulunan razi şehitleri tugayları, şam’ın sert çatışmaların yaşandığı mezze semtinde yoğunlaşıyor.

islam tugayi (liva islam): kendini, ‘esatçı rejim çetelerine karşı silahlı eylemleri üstlenen, içeride veya dışarıdaki hiçbir örgüt, parti veya çevreye ait olmayan cihatçı askeri bir grup’ olarak tanımlıyor. facebook sayfası üzerinden, savaşçılarına dini fetvalar ve talimatlar yayımlayan islam tugayı, şam’daki ulusal güvenlik merkezine 18 temmuz 2012’de düzenlenen saldırı ile adını duyurmuştu.

guta tugaylari (ketaib guta): 1600 silahlı kişiden meydana gelen guta tugayları, faaliyetlerini şam’ın guta semtinde yoğunlaştırıyor.

şam’in kurtuluşu tugayi (liva tahrir şam): şam kırsalında konuşlanan grup, yüzbaşı firas beytar tarafından kuruldu. sekiz taburdan oluşuyor.

ulusal birlik tugaylari (ketaib vahde vataniye): isminden de anlaşılacağı üzere grup, ülkenin bütünlüğünü korumayı amaçlıyor. öncelikle baas rejiminin devrilmesi ve sonraki dönemde demokratik sivil suriye’yi inşa etmek için çalışmayı hedefleyen bu askeri yapılanma, disiplin ve hiyerarşiye dayalı bir iç sisteme dayanıyor. ulusal birlik tugayları’nın hareket merkezi de şam kırsalı.

suriye devrimi şehitleri (şuhada sevra suriya): şam’ın kadem bölgesinde savaşıyor.

şam ordusu tugaylari (ketaib ceys şam): şam kırsalında faaliyet gösteriyor.

devrimci askeri konsey (meclis askeri sevri): şam merkez ile şam kırsalındaki dariya ve sabbara bölgesinde operasyon yapan devrimci askeri konsey’i halid habus komuta ediyor.

rükneddin şehitleri tugaylari (ketibe şüheda rükneddin): 600 civarında savaşçısı olan birimin komutanı olan ebu reşid lakaplı said vaili, şam’ın rükneddin semtindeki polis karakolunu hedef alan eylem sırasında öldürülmüştü.

türkmen özgürleri tugaylari (ketaib ahrar turkmen): lazkiye civarında yaşayan türkmenler tarafından kuruldu.

sultan i. selim tugayi (liva sultan selim): lazkiye merkezli türkmen özgürleri tugayları tarafından kuruldu. özellikle hums’taki babı amr semtine yönelik baskında çok sayıda kayıp veren türkmenler, artık daha çok bu yeni yapılanma içinde mücadele ediyorlar.

salahaddin tugaylari birliği (ittihad ketaib salahaddin): lazkiye ve hama’da konuşlu arap tugaylar tarafından kuruldu. salahaddin tugayları birliği’ni oluşturan tugayların bazıları şunlardır: ahbab rasul tugayı, amr bin el as tugayı, ali bin ebu talib tugayı ve mühenned tugayı.

salahaddin eyyubi tugayi (liva salahaddin eyyubi): suriyeli kürtler tarafından 25 mayıs 2012’de öso çatısı altında kurulan salahaddin eyyubi tugayı, eylemlerini halep ve kırsalında yoğunlaştırıyor. suriye kürt muhalefetinin önde gelen isimlerinden mişel temmo’nun birimin kurucusu olduğu yönündeki iddialar üzerine, faaliyetlerinin siyasi parti ve eğilimlerden uzak ve bağımsız olduğunu belirten bir bildiri yayınlayan grubun, yine aynı adı taşıyan bir hayır cemiyeti de mevcut. özellikle halep ve efrin’de gerçekleştirdiği eylemlerle dikkat çeken salahaddin eyyubi tugayı, ekim-kasım 2012’de kürtlerin yoğun olarak yaşadığı bölgelerde pyd güçleriyle çatışmıştı. suriye kürt muhalefetinin rejim ile işbirliği içinde hareket eden gruplarından olan pyd (demokratik birlik partisi), ayrıca türkiye'ye karşı savaşan silahlı örgüt pkk ile yakınlığıyla tanınıyor.

huran özgürleri birliği (tecemmü ahrar huran): dera kentinde faaliyet gösteren huran özgürleri birliği’nin sözcülüğünü muhammed ebu huran yapıyor. 

kaynak: al jazeera ve ajanslar