Görüş

Arap milliyetçiliği nasıl gelişti?

Tarihçi Zekeriya Kurşun'a göre yüzyıl geçmesine rağmen Ortadoğu ve Kuzey Afrika’da oluşan yeni devletler ile Türkiye arasındaki ilişkiler büyük ölçüde Birinci Dünya Savaşı yılları ve sonrasındaki şekillenmelerin bir devamı olmuştur.

Arap isyanını organize etmek için çalışan İngiliz istihbarat görevlisi Lawrence’ın hazırladığı Ortadoğu haritası ilk kez 2005'te Londra'da sergilendi. [Fotoğraf: Getty]

uzun geçmişi olan türk-arap ilişkilerinin tarih boyunca hep aynı düzlemde gittiğini söylemek mümkün değildir. ancak daha orta asya’da başlayan bu ilişkilerin büyük oranda birinci dünya savaşı'nın sonuna kadar islam medeniyeti dairesindeki bir ittifak içinde geliştiğini söylemek mümkündür.

osmanlı devleti 1517 yılında arap coğrafyasına yöneldiğinde araplar arasında büyük bir siyasi dağınıklık bulunuyordu. islam dünyası irili ufaklı emirlikler ile üç büyük gücün arasında kalmıştı. bir tarafta gelişen osmanlı devleti ve onun yanı başında büyüyen iran safevi devleti. diğer tarafta artık sınırlarını savunamaz hale gelmiş, avrupalı güçlerin tehdidine açık mısır merkezli memlûkler.

yavuz sultan selim, selçukluların yolundan giderek sünni islam dünyasına yönelmekle üç önemli stratejik hedefi hayata geçirmiştir: dağınık sünni dünyasını toparlayarak bir siyasi birlik sağlamak, gelişmekte olan şii-safevi devletini mümkün olduğunca islam dünyasının kenarında tutmak ve nihayetinde osmanlı devleti’ni gerçek bir imparatorluğa dönüştürmek. nitekim osmanlı devleti bu tarihten itibaren fiilen tarihe karıştığı 1923 yılına kadar islam dünyasının siyasi birliğini sağlayan ve hilafeti uhdesinde barındıran ana güç olacaktır. bu büyük güç 19. yüzyıldaki gelişmeler ile sarsılacak ve birinci dünya savaşı ile bitirilecektir.

19. yüzyıla kadar türk-arap ilişkileri çağının gerektirdiği devlet-tebaa ilişkisi içinde sürmüş, arap coğrafyasında ortaya çıkan ihtilaf, isyan ve benzeri hadiseler aynı büyüklükteki diğer imparatorluklarda olabilecek türden daha fazla olmamıştır. devletin imkânları ve dirayetli yöneticiler ile bu süreç hep merkezin lehinde sonuçlanmıştır.

Birinci Dünya Savaşı ile ilgili daha fazlası

türklerin araplara bakışı - hasan kayalı

birinci dünya savaşı'nı balkanlar çıkarmadı - ilhan uzgel

tarih bu kez nasıl tekerrür edecek? - jeffrey d. sachs

100 yıllık hıçkırık ve kürtlerin devleti - hakan özoğlu

100 yıl sonra aynı tehlike - dominique moisi

'sykes-picot düzeni' değişmeli - mustafa budak

ancak 18. yüzyılın sonu ve 19. yüzyılın başlarında arap dünyasında ortaya çıkan üç sorun hem devlet otoritesini zaafa uğratmış ve hem de birinci dünya savaşı'na giden süreci belirlemiştir. osmanlı devleti bir iç sorun olarak merkezi arabistan’da ortaya çıkan vehhabilik ile uğraşırken; beklenmedik bir dış sorun olarak da mısır’ın 1798’de fransızlar tarafından işgali ile karşılaşmıştır. her iki sorun da merkezi müdahale ile çözümlenemeyecek bir boyuta ulaşınca, osmanlı devleti fransızlar karşısında ingilizlerden yardım alarak bölge rekabetini yeni bir dış güce açmıştır. öte yandan bu süreçte mısır’a gönderilen askerler arasında bulunan mehmet ali paşa’nın da merkezin yanı sıra yeni bir iç güç olarak yükselmesi engellenememiştir.

vehhabilik hareketi ve fransız işgali osmanlı merkezi gücünün arap coğrafyasında ilk defa sorgulanmasına sebep olacaktır. mehmet ali paşa idaresine giren mısır merkezli yeni bir yapının kurulması da bu iki gelişmenin tabii sonucudur. iddia edildiğinin aksine fransız işgali arap milliyetçiliğini getirmemiş, ancak sünni arap dünyası üzerinde anadolu (türkiye)-mısır rekabetini doğurmuştur. aslında bu süreç, merkezin aldığı tedbirler, tanzimat gibi yeniden toparlanmayı sağlayan siyasi kararlar ve çağdaş bir devlet yaratma gayretlerine rağmen birinci dünya savaşı'na kadar hep merkezin aleyhinde gelişmiştir.

uluslararası müdahaleler ve türk-arap ilişkileri

arap dünyasını bölen ve merkeze başkaldırı eğilimindeki iç dinamikler harekete geçtiği gibi bölge uluslararası rekabete de açılmıştır. osmanlı devleti topraklarını uluslararası rekabete açan 1878 berlin anlaşması türk (osmanlı)-arap ilişkilerinde yeni bir dönemi hazırladı. bir taraftan devletin zaafının farkında olan pek çok arap kendi kaderlerini tartışırken; diğer taraftan yayılmacı politikalar güden avrupa devletleri yakın gelecekte işgal edecekleri arap eyaletlerine yönelmişlerdir.

ii. abdülhamid’in aldığı bazı tedbirler bu hızlı dağılma süreci kısmen durdurmuştur. avrupalı devletler arasındaki rekabeti kızıştırarak onları yavaşlatırken içeride de uyguladığı islam birliği siyaseti ile taşrayı merkeze entegre etmeye çalışmıştır. etrafında tuttuğu arap danışmanları ve suriye’den yemen’e kadar etkili olan rıfai tarikatı şeyhi ebulhuda ve kuzey afrika’da saygınlığı olan şazeliye tarikatı şeyhi şeyh zafir’i kullanarak arap coğrafyasının nabzını tutmuştur. ayrıca arap vilayetlerinde devletin gücünü hissettirecek modern atılımlar ve yatırımlar yapmış ise de bu gayretler yeterli olamamıştır. nitekim daha onun saltanatında imparatorluğun iki önemli eyaleti olan tunus fransızların; mısır da ingilizlerin işgaline girmiştir.

vehhabilik hareketi ve fransız işgali osmanlı merkezi gücünün arap coğrafyasında ilk defa sorgulanmasına sebep olacaktır. mehmet ali paşa idaresine giren mısır merkezli yeni bir yapının kurulması da bu iki gelişmenin tabii sonucudur.

by Zekeriya Kurşun

osmanlı devleti’ni yeniden toparlamayı ve eski saygınlığına kavuşturmayı hedefleyen 1908 ihtilalinden sonra ittihatçılar, bölgede kurumsal bir yapı geliştirmek istediler ise de başarılı olamamışlardır. inkılabın ardından yemen/asir bölgesinde bir dini hareket olan idrisi isyanı ile karşılaştılar. akabinde merkezi otoritenin askere alma siyasetini protesto eden bugünkü ürdün sınırları içindeki kerek ve havran isyanını yaşadılar. birinci isyanı yemen imamı yahya ile yaptıkları ittifak üzerine kısmen teskin ettiler. ikinci isyanı askeri tedbirler ile bastırdılar.

aynı sıralarda italya’nın libya’yı işgali ile karşı karşıya kalırken, iki yerel gücün büyümesini de engelleyemediler: merkezi arabistan’da kabileler arasında eski gücünü sağlayan vehhabilerin lideri modern suudi arabistan’ın kurucusu abdülaziz b. suud ile ittihatçıların mekke emirliğine tayin ettikleri şerif hüseyin. birincisinin amacı merkezi arabistan’da bir vehhabi devleti kurmak, ikincisinin amacı ise devletin hicaz bölgesindeki merkezi otoritesini sonlandırmaktı.

birinci dünya savaşı'ndan önce hem istanbul’da ve hem de suriye-lübnan ve mısır’da yeni arap entelektüelleri ortaya çıkmıştı. önemli bir bölümü ittihatçıların fikirlerini paylaşmakla birlikte merkezi bir devletten ziyade federal bir yapıyı savunmaktaydılar. içlerinden bazıları ise tamamen ayrılıkçı fikirlere sahiptiler. nitekim kurdukları gizli ve açık cemiyetler ve ingiliz işgalindeki mısır’da kurulan ademimerkeziyet partisi ile fikirlerini yayarken, merkezi otorite ile karşı karşıya gelmişlerdir. 1913 yılında paris’te bir kongre toplayan ademimerkeziyet partisi federal yapı taleplerini uluslararası kamuoyuna duyurup, ittihatçıları zor durumda bırakmışlardır.

ittihatçılar ise zaten 1912 yılında libya’yı italya’ya teslim etmek zorunda kaldıktan sonra merkeziyetçilik iddialarında yumuşamışlardı. ayrıca yemen imamı yahya ile yaptıkları ama gizli kalan dean anlaşmasında da onu yerel otorite olarak kabul etmişlerdi. paris’te toplanan arap federalistlerin fikirlerini de yabana atmayıp onlar ile istanbul’da bir toplantı yaparak, resmi yazışmalarda arapça kullanımı dahil bazı siyasi taleplerini karşılamışlardır. hatta valiliklerin yetkilerini genişleten bir kanun da çıkararak merkeziyetçiliği gevşetmişlerdir.

mısır hanedanına mensup olan ve islamcı fikirleri ile bilinen said halim paşa’nın birinci dünya savaşı’nın hemen öncesinde sadrazam yapılması arapların taleplerine yumuşak bakıldığını gösteriyordu. hatta balkan savaşları sırasında ahsa bölgesini (s. arabistan’ın doğusundaki osmanlı idare merkezi) işgal eden abdülaziz b. suud’a bölge valiliği ve paşalık veren bir anlaşma yaparak dış müdahaleyi önlemeye çalışmışlardır. bu girişimlerin meyve vermesinin beklendiği bir sırada ise savaş başlamıştır.

cihat ilanı ve araplar

birinci dünya savaşı'na girip itilaf devletleri'ne karşı cihat ilan edildiğinde durum kısaca şudur: osmanlı eyaletlerinden cezayir ve tunus fransızların, mısır ingilizlerin, libya italyanların işgali altındaydı. buradan cihat çağrısına cevap verebilecek hiç kimse yoktu. körfez’de katar kaymakamlığı hariç pek çok emirlik ingilizlerin zorlamasıyla daha önce yaptıkları anlaşmalar ile işgale açık hale gelmişlerdi. iki önemli yerel güç olan abdülaziz b. suud ile ihtirasları keşfedilmiş ve büyük arap krallığı hayali kuran şerif hüseyin ise ingilizlerle diyalog halindeydi.

öte yandan suriye ve civarı, irak vilayetleriyle yemen, merkez ile olan bütün eski ihtilafları bir tarafa bırakarak, osmanlı devleti’nin yanında savaşa dahil olmuşlardır. ancak ingilizler bir yıl içinde abdülaziz b. suud’u tarafsız kalmaya, hicaz emiri şerif hüseyin’i de mısır’daki arap bürosu aracılığı ile isyana ikna etmiş ve lawrence’i de isyanı organize etmek için görevlendirmiştir.

daha sonraki yıllarda türkler ile araplar arasında adeta bir kan davasına dönüşecek olan arap isyanı sadece şerif hüseyin’in sınırlı isyanından başka bir şey değildi. 

by Zekeriya Kurşun

daha sonraki yıllarda türkler ile araplar arasında adeta bir kan davasına dönüşecek olan arap isyanı sadece şerif hüseyin’in sınırlı isyanından başka bir şey değildi. ancak arap bölgelerinde kurulmuş olan manda yönetimini meşrulaştırmak için 1930'lu yıllarda bu hareket georges antonious’un gayretleri ile bütün araplara ‘arap devrimi’ olarak sunulmuştur. şu unutulmamalıdır ki bu isyanın yaşandığı sırada pek çok arap, osmanlı ordusu içinde savaşırken, özellikle işgal altında bulunan diğer arap bölgelerinden de bu isyana karşı tepkiler gelişmiştir. örneğin ezher uleması isyanın akabinde aleyhte bir fetva yayımlamıştır.

birinci dünya savaşı'nın nedenlerinden birisi de osmanlı devleti’nin tasfiyesi idi. özellikle savaş öncesi keşfedilen ve tamamı osmanlı topraklarında bulunan petrol kaynakları savaş sonrası bölge sınırlarını belirleyen en önemli amiller arasındaydı. savaş ortasında sykes-picot ve sonrasındaki paris ve san-remo anlaşmaları ile şekillendirilen ortadoğu ve kuzey afrika yeni sömürü düzeninin kurulmasını sağlamıştır.

yüzyıl geçmesine rağmen ortadoğu ve kuzey afrika’da oluşan yeni devletler ile türkiye arasındaki ilişkiler büyük ölçüde savaş yılları ve sonrasındaki şekillenmelerin bir devamı olmuştur. türkiye-mısır rekabeti bariz bir şekilde kendini gösterirken, suudi arabistan ile ilişkiler daima med-cezir özelliği göstermiştir. son yıllardaki gelişmeler istisna edilirse suriye ve irak ile olan ilişkiler ise çoğunlukla siyasi dengelere uygun gelişmiştir. ancak tarih içinde değişiklik gösteren bu ilişkilerin anlaşılması daha geniş tahliller ile mümkün olabilecektir.

prof. dr. zekeriya kurşun, marmara üniversitesi fen edebiyat fakültesi tarih bölümü öğretim üyesi.  'yol ayrımında: türk-arap ilişkileri' (irfan yayınevi, 1994), 'necid ve ahsa'da osmanlı hakimiyeti: vehhabi hareketi ve suud devleti'nin ortaya çıkışı' (türk tarih kurumu, 1998), 'basra körfezi'nde osmanlı - ingiliz çekişmesi: katar'da osmanlılar 1871-1916' (türk tarih kurumu, 2004) gibi kitaplara imza atan kurşun, ortadoğu ve afrika araştırmacıları derneği (ordaf) başkanlığı görevini yürütüyor.

twitter'dan takip edin: @zekeriyakursun

bu makalede yer alan fikirler yazara aittir ve al jazeera’nın editöryel politikasını yansıtmayabilir.

Zekeriya Kurşun

marmara üniversitesi fen edebiyat fakültesi tarih bölümü öğretim üyesi. marmara üniversitesi ilahiyat fakültesi'nden mezun oldu. yüksek lisans ve doktorasını, marmara üniversitesi fen edebiyat fakültesi tarih bölümü'nde tamamladı. Devamını oku

Yorumlar

Bu sitede yer alan içerikler sadece genel bilgilendirme amacı ile sunulmuştur. Yorumlarınızı kendi özgür iradeniz ile yayınlanmakta olup; bununla ilgili her türlü dolaylı ve doğrudan sorumluluğu tek başınıza üstlenmektesiniz. Böylelikle, Topluluk Kuralları ve Kullanım Koşulları'na uygun olarak, yorumlarınızı kullanmak, yeniden kullanmak, silmek veya yayınlamak üzere tarafımıza geri alınamaz, herhangi bir kısıtlamaya tabi olmayan (format, platform, süre sınırlaması da dahil, ancak bunlarla sınırlı olmamak kaydıyla) ve dünya genelinde geçerli olan ücretsiz bir lisans hakkı vermektesiniz.
;