irak ve şam islam devleti (işid) örgütü, 10 haziran 2014 tarihinde, bölgedeki birçok sünni aşiret ve irak ordusundan bazı subaylarla işbirliği yaparak musul kentini kontrol altına aldığını açıkladı. bunu, diğer kentler ve beldelerin de işid tarafından alınması izledi.

söz konusu gelişmeler, günlerce süren savaş sonrası yaşandı. irak güçleri, işid ile çatışmalar karşısında, aralarında 6 adet black hawk helikopterinin de bulunduğu mühimmat depoları ve modern silahlarını arkalarında bırakarak musul'dan çekildi. oysa abd'nin barack obama yönetimi, amerikan yapımı silahların genelde aşırıların ve özelde işid'in eline geçmesinden korktuğu için onları suriye'deki ılımlı muhalefete vermemişti.

ayrıca işid örgütü, musul'daki merkez bankasından yaklaşık yarım milyar doları alarak dünyanın en zengin cihat örgütü haline geldi.

uluslararası düzlemdeki bu şaşkınlık ve kafa karışıklığı ortasında, iraklı sünni siyasetçilerin birçoğu, olan bitenin bir komplo veya irak'ın şii başbakanı nuri maliki'nin siyasi kararıyla üzerinde çalışılmış ve planlı çöküşü içeren 'siyasi bir oyundan' ibaret olduğu eğilimi taşıdı.

onlara göre maliki, 30 nisan 2014'te düzenlenen son milletvekili seçimleri ardından sünni oluşumlarla doğrudan savaşa girerek sorumluluktan kaçmaya çalışıyor. işid'in ilerleyişi, irak'taki şii oluşumların maliki'nin arkasında yeniden safları birleştirmelerine yol açacak ve işid'in başını çektiği sünni "terörü" ile mücadele sancağı altında amerikan desteğini alma şansını arttıracaktır.

yalnız irak ordusunda yaşanan çöküşün boyutu ve maliki hükümetinin kontrolünden çıkan geniş alan, açıkça irak'ın bütünlüğü, maliki ve hükümeti üzerinde büyük bir tehlikenin olduğu mesajı veriyor. bu tehlike, komplo ve 'siyasi oyun' ihtimalini zayıflatıyor. yahut en azından irak ordusundan beklenenin üzerinde çöküşlere ve çekilmelere sebebiyet veren yanlış hesaplara dikkat çekiyor.

ancak son gelişmelere götüren nedenler ve arka planlar bir yana, ortadoğu'da uzun vadeli stratejik dönüşümler yaşanacaktır. bu dönüşümlerin bazılarını, siyasi düzlemde şu başlıklarda özetlemek mümkün:

irak

işid ile diğer iraklı grupları arasındaki anlaşmazlıkların su yüzüne çıkması uzun zaman almayacak. çünkü örgütün kendi uygulamalarında dayandığı düşünce sistemi, başka oluşumlarla uzlaşma olasılığını engelleyecektir. özellikle de örgüt kendisini meşruiyete sahip devlet olarak görürken... bu durumda diğerlerinin işid'e diz çökmesi ve boyun eğmesi gerekiyor.

buna ilaveten şii tarafındaki mezhepçi seferberlik ve (ayetullah ali sistani gibi) yüksek mercilerinin14 haziran 2014 günü cihat ilan edip gönüllü asker olma çağrısı yapmaları, sünni bölgelerdeki devrim ve isyanın uzun soluklu açık bir savaşa götürebileceğine işaret ediyor. o işaret ise kurtarılmış suriye kentleri modelinin yıkıcı akıbetini akla getiriyor.

hatırlanacağı üzere, suriye rejimi, ülkenin iç bölgelerindeki kentleri ablukaya aldı ve aç bıraktı. ablukaya alamayacağı kentleri de hayatı felç edecek şekilde uçaklarla vurdu, halkının çoğunluğunu komşu ülkelerde sığınmacıya çevirdi.

olayların kapsamlı mezhep savaşına dönüşmesi halinde irak'ta aynı sahnelerin tekrarlanmasının önünde hiçbir engel yok. ki bu da irak'ın kentlerinin çoğunluğunun şiddet ve karışıklık girdabında boğulması, uygarlığın tekerinin uzun dönemler durması demek.

suriye ve lübnan

irak'taki savaşın sürmesi ve büyümesi, irak'taki şii milislerin daha fazla güç harcamasına sebebiyet verecek. bu da şii milislerin suriye sahnesinden aşamalı olarak çekilmesine yol açacak. dolayısıyla lübnan hizbullah'ı ve keza, çabalarını iç içe geçmiş hatların ayırdığı savaşın iki sahasında (suriye-irak) koordine etmesi gereken, iran yönetimi üzerindeki yükü ve baskıları arttıracak.

ayrıca işid'in maliki güçleriyle savaşmakla meşgul olmasının, silahlı suriye muhalefeti üzerindeki baskıyı hafifletmesi bekleniyor. nitekim işid 14 haziran'da, suriye'de rejimle çatışan nusra cephesi ve diğer tugaylarla savaşını durdurduğunu açıkladı. bu kararın, suriye'deki askeri dengeler üzerinde önemli ve açık etkileri olacak. öyle ki süreci lübnan'da hizbullah'ın büyük oranda zayıflatılmasına kadar götürecek.

bölgesel denge

bahsedilen gelişmelerin götürebileceği en önemli boyut, suriye ve irak dosyalarında türk rolünü zayıflatması ve iran'ı, nüfuzu pakistan'dan akdeniz'e uzanan önemli bölgesel bir kutba dönüştürmesidir.

dünyada batı merkeziyetçiliğinin gerilemesi ve abd'nin arap bölgesinden çekilmesi gölgesinde, batı hegemonyasında nüfuz boşlukları ve zafiyet bulunduğu açık. bu durum, türkiye ve iran'ı, boşluktan yararlanma ve onu doldurmaya sevk etti. o yüzden iki ülke de merkezinde olacakları ve en büyük etkiyi yapacakları siyasi bir sistem inşa etmeye çalışıyor.

türkiye, modernlik ile islam arasında bir evlilik gerçekleştirebilecek özellikteki tarihiyle uzlaşmacı uygar modelini pazarlamaya yoğunlaşarak kendi esnek güçlerine dayanıyor. böyle bir zamanda iran ise kendi siyasal sistemini bölgedeki mezhepçi ittifaklara dayanarak inşa etti, direniş miti ve filistin'in kurtuluşu davasına yoğunlaştı.

musul'daki türk konsolosluğu çalışanlarının işid tarafından alıkonulması, (örgüt daha önce onlarca 'intihar bombacısı' ve bomba yüklü aracı, suriye-türkiye sınır kapılarına göndermişti) türk devletine farklı anlamlarda mesajlar gönderiyor ve türkiye'yi ciddi bir siyasi çıkmazın önüne koyuyor.

şöyle ki, türkiye'nin bu örgüte yönelik savaşa doğrudan müdahalesi, bomba yüklü araçlar ve intihar bombacıları kanalıyla huzursuzluğu kendi topraklarına taşıyabilir. böylesi bir durum, türk devleti içerisinde daha fazla gerginlik ve endişe yaratacak, onun girmek istemediği bir bataklığa çekecek. zira işid, türkiye'nin son 20 yıl zarfında elde ettiği ekonomik başarıları ve kaynaklarını eritmeye çalışacak. ayrıca güvenliğin korunması ve ordunun güçlendirilmesi için demokrasinin desteklenmesi sürecini zayıflatacak. tüm bunlar, türk devletinin seçkin uygarlık modeline sahip yükselen bölgesel güç olma sürecini bozacak.

ankara'nın kendini uzak tutma ve müdahale etmeme politikası izlemesi, ortadoğu'dan siyasi çekilme yaşaması ve uzun vadede etki gücünü kaybetmesine yol açabilir. bu da türkiye'nin suriye ve irak dosyalarından çıkması ve iki ülkedeki nüfuzunu iran'a bırakması anlamına gelir. iran da bu sayede elde ettiği nüfuzu, batı ve keza müttefikleri rusya ve çin ile çıkar ilişkileri pazarlarında müzakere kartları olarak kullanabilir rahatlıkla. 

nihayetinde bu durum, iran'ın ana bölgesel kutup olma fırsatlarını çoğaltması anlamına gelecek. artık iran'a terörle mücadelede ortak muamelesi yapılacak, abd'nin barış yanlısı ve askeri müdahale karşıtı politikaları bağlamında tahran'a, batılı çıkarların ortadoğu'daki kollayıcısı gözüyle bakılacak. iran cumhurbaşkanı hasan ruhani'nin 14 haziran'daki basın toplantısında terörle mücadelede abd ile koordinasyona hazır olduğunu açıklaması, bu minvalde anlaşılabilir.

doğal olarak yayılma ve hegemonya kurmayı isteyen iran politikası, büyük oranda kaynak harcamayı içeriyor. iran'ın bu kaynakları, 'milletler oyunu' üzerinden telafi etmesi gerekiyor. dünya, iran'ın irak, lübnan ve suriye'de tek söz sahibi olduğunun zaten farkında. irak ve suriye'nin petrol ve doğalgaz yataklarının ekseriyeti, iran'a karşı tek bir askeri eylem yapmayan işid'in nüfuz dairesi içinde bulunuyor. ayrıca ortada iranlıların bu örgüte nüfuz ettiğini vurgulayan birçok gösterge var.

bazı araştırmacılar, arap baharı devrimlerine eşlik eden olgulardan birinin de 'cihatçı selefi örgütlerin baharı' olduğunu düşünebilir. cihatçı selefi örgütler, (suriye'deki isyanın oluşturduğu) iktidar boşluğu dahilinde, gizli örgüt yapısından çıkıp sözde devlet yönetiminin iskeletlerinin inşası deneyiminde daha ileri bir sürece geçmekte kendilerine geniş bir alan buldular.

yalnız suriye, irak ve lübnan'da son yıllarda yaşanan gelişmeler, iran için umut verici bir dizi fırsat ve kârlı siyasi kartlar taşıyor. bunlar, iran'ı önemli bölgesel devlet konumundan, bölge ülkeleri üzerinde hegemonya kuran ve bu ülkelerdeki siyasetin ritmini ayarlayan bir bölgesel kutba geçişi hayal eden siyaset baharını yaşamasını sağladı.

bu hayal gerçekleştiği zaman iran, suriye'de beşşar esed ve irak'ta maliki'yi, daha büyük bir anlaşma çerçevesinde lahey'deki uluslararası savaş suçları mahkemesi'ne göndermekten çekinmeyecek. zira o vakit, bu iki ismin haleflerini getirecek siyaset oyununun kurallarını belirleyecek tek taraf yine iran olacak.

giyas bilal, suriyeli yazar ve aktivist . almanya hannover üniversitesi'nde mekatronik ve robot bilimleri mühendisliği alanında yüksek lisansını tamamladı. suriye devrimi genel komitesi ve şam konseyi'nde kurucu üye olan bilal, çeşitli araştırma merkezleri için danışmanlık yapıyor.

bu makalede yer alan görüşler yazara aittir ve al jazeera’nin editöryel politikasını yansıtmayabilir.