hasan ruhani'nin cumhurbaşkanı seçilmesiyle yeni bir döneme giren abd-iran ilişkileri gerilimli bir 34 yıl geçirdi. iran’da 1979 islam devrimi ile abd tarafından desteklenen şah rıza pehlevi’nin devrilmesinin ardından tahran-washington ilişkileri çıkmaza girdi.

1979

4 kasım: devrimi destekleyen öğrenciler abd büyükelçiliği'ni bastı. 52 abd'li 444 gün boyunca elçilikte rehin tutuldu. rehine krizi diplomatik ilişkileri kopardı. 

1980 

4 nisan: abd’nin rehineleri kurtarmak için yaptığı askeri operasyon başarısızlıkla sonuçlandı. operasyonun ardından sekiz abd’li ve bir iranlı sivil hayatını kaybetti. 

1981

20 ocak: abd rehinelerin serbest bırakılması karşılığında iran’ın dondurulan hesaplarının yeniden aktif hale getirileceği sözü verdi. rehineler serbest kaldı. olay abd ve iran ilişkilerinin islam devrimi'nin ardından izleyeceği seyri de belirledi. abd’nin iran’a yaptırımları başladı ve ilişkilerdeki soğuma bu krizden sonra hızlandı. 

1986

ekim: abd'de ronald reagan yönetiminin iran'a silah ambargosuna rağmen silah sattığı ortaya çıktı. reagan yönetiminin amacı silah geliriyle nikaragua'da solcu hükümeti devirmek için savaşan gerillaları desteklemek ve iran'da rehin tutulan yedi abd vatandaşının serbest kalmasını sağlamaktı.

1988

temmuz: iran-irak savaşı sırasında, hürmüz boğazı'nda bulunan bir amerikan savaş gemisi, iran yolcu uçağını vurdu. uçağın yanlışlıkla vurulduğu söylendi. 290 yolcu hayatını kaybetti.  

1989

kasım: abd, dondurduğu iran’a ait 576 milyar doları serbest bıraktı.

1995

abd terörizme destek verdiği ve nükleer silah üretmeye başladığı iddiasıyla iran’a petrol ve ticaret yaptırımları uygulamaya başladı. iran suçlamaları reddetti.

1997

mayıs: liberal siyasetçi mahmut hatemi seçimleri kazanarak cumhurbaşkanlığı koltuğuna oturdu.

2002

ocak: abd başkanı george bush; irak, iran ve kuzey kore'yi "şeytan ekseni ülkeleri" olarak adlandırdı. bush üç ülkeyi uzun menzilli füze çalışmalarından dolayı suçladı. bu açıklama iran’da hem liberallerden hem de muhafazakârlardan tepki gördü.

2002-2006 

bu dönemde uluslararası atom enerjisi ajansı (iaea) yetkilileri ile görüşmeler yürüten tahran, uranyum zenginleştirmeyi durdurmaya söz verdi. ancak 2004’te nükleer faaliyetlere yeniden başladı. 2005’te aşırı muhafazakâr mahmud ahmedinejad iktidara geldi. 2006’da ise iran, natanz nükleer tesisini yeniden faaliyete geçirdi. 

2007

ekim: bm tarafından 2006 yılından itibaren uygulanmaya başlanan yaptırımlara ek olarak, abd iran’a sert yaptırımlar uygulamaya başladı. bu yaptırımlar abd’nin iran’a 30 yıl önce uyguladıklarının ardından en sert önlemler olarak kayda geçti.

aralık: yeni bir abd raporu, iran’ın oluştruduğu nükleer tehdidin sanılandan daha az olduğunu gösterdi.

Tahran'a göre nükleer çalışmaları barışçıl. [Fotoğraf: EPA-Arşiv]

2008

mart: ahmedinejad, 1979 islam devrimi’nin ardından irak’a giden ilk iran cumhurbaşkanı oldu. irak cumhrubaşkanı celal talabani ve başbakan nuri el maliki ile bir araya gelen ahmedinejad,  yabancı güçlerin ülkeden çıkmasını istedi.  ahmedinejad, ülkesinin irak'ın yeniden yapılandıırlmasına yardımetmek istediğini söyledi ve bir dizi işbirliği anlaşması imzalandı.

temmuz, ağustos: uzun menzilli füze denemesi yapan iran ayrıca uzaya roket  fırlattığını duyurdu. bm güvenlik konseyi daha sert yaptırımlar uygulama kararı aldı.

kasım: ahmedinejad, abd’de george bush’un ardından başkanlık koltuğuna oturan barack obama'yı kutladı. obama ise iran'ın nükleer programıyla ilgili önkoşulsuz müzakereler önerdi.

2009

şubat: ahmedinejad, obama’nın teklifine "abd ile diyaloğu karşılıklı saygı koşuluna dayalı olursa kabul ederim" yanıtını verdi.

mart: iran’ın ruhani lideri ali hamaney, yeni abd lideri için “obama da bush gibi ortadoğu’da aynı yanlış yolu izliyor” dedi.

nisan: iran, abd’li gazeteci roxana saberi’yi casuslukla  suçladı ve sekiz yıl hapis cezasına çarptırdı.

mayıs: abd dışişleri bakanlığı tarafından yayımlanan bir rapor iran’ı ‘teörizmi destekleyen en aktif devlet’ ilan etti. iran iddiayı reddetti.  nisan ayında iran’da hapis cezasına çarptırılan abd'li gazeteci serbest bırakıldı.

2010

ocak: iranlı fizikçi profesör mesud ali muhammedi’ye tahran’da bombalı saldırı düzenlendi. muhammedi hayatını kaybetti, hükümet abd'yi ve israil'i suçladı.

aynı yıl iran’ın uranyum zenginleştrime faaliyetlerini yurtdışında gerçekleştirmesi için türkiye ve brezilya'nın arabuluculuğunda yapılan görüşmelerde uzlaşı sağlandı. batılı ülkeler ise anlaşmaya şüpheyle yaklaştı.  bm güvenlik konseyi iran’a dördüncü kez yaptırım kararı aldı.

eylül: abd vatandaşı sarah shourd (32), shane bauer (28) ve joshua fattal (28) irak - iran sınırında yürüyüş yaparken casusluk gerekçesiyle iranlı yetkililer tarafından tutuklandı.

iddiaları yalanlayan üç abd’liden shroud 2010’da, bauer ve fattal ise 2011’de serbest bırakıldı. abd, sekiz iranlı yetkiliye insan hakları ihlallerinden dolayı yaptırım uygulamaya başladı.

aralık: iran ve p5+1 ülkeleri arasında cenevre’de yapılan müzakerelerde istanbul’da ocak ayında yeniden bir araya gelinmesi kararına varıldı.

şubat: iran islam devrimi’nin ardından ilk kez süveyş kanalı’ndan iki savaş gemisi geçirdi. israil bu eylemi provokasyon olarak değerlendirdi.

2011

ekim: abd iran’ı, washington’un suudi arabistan büyükelçisi’ni öldürmek için kurulan bir komploya katılmakla suçladı. tahran iddiaları yalanladı.

2012

ocak: abd, petrol ihracat gelirlerinin gizlendiği en önemli kurum olan iran merkez bankası’na yaptırımlar uygulamaya başladı. iranlılar ise abd’yi hürmüz boğazı’nı kapatmakla tehdit etti.

şubat: abd; türkiye, hindistan, güney kore, malezya, güney afrika, sri lanka ve tayvan’ı iran’dan petrol alımını durdurmaları koşuluyla ekonomik yaptırımlardan muhaf tuttu.

2013

haziran: iran’da ahmedinejad’ın görev süresinin dolmasıyla yapılan seçimleri refomcu siyasetçi hasan ruhani kazandı.

eylül: iran’ın yeni cumhurbaşkanı ruhani, bm genel kurulu’nda yaptığı konuşmada, ülkesinin asla nükleer silah üretmeyeceğini söyledi. ruhani sonuç odaklı ve birkaç ay içinde tamamlanacak yeni müzakere sürecine başlamak istediğini söyledi.

kasım: cenevre’de iran ile 5+1 ülkeleri arasında geçici bir anlaşmaya imza atıldı. nükleer faaliyetlerin kısıtlanması karşılığında yaptırımların gevşetilmesini öngören anlaşmaya göre 20 temmuz 2014'e kadar kapsamlı bir anlaşmaya ulaşması hedeflendi. 

2014

temmuz: iran ile 5+1 ülkeleri arasında şubat-temmuz 2014 arasında gerçekleştirilen yedi turlu müzakereler sonucunda taraflar arasında "derin farklılıklar" olduğu gerekçesiyle süreç dört ay uzatıldı.

kasım: dört ay boyunca yürütülen müzakerelerde ilerlemeler kaydedilmesine rağmen kapsamlı bir çözüme ulaşılamadı ve müzakereler yedi ay daha uzatıldı.

2015

ocak: abd kongresi’nde demokrat ve cumhuriyetçi üyeler, iran’a uygulanan yaptırımların artırılması için yasa tasarısı sunmaya hazırlandı. obama yasa kabul edilse dahi veto edeceğini açıkladı. iran dışişleri bakanı cevad zarif, abd'nin yeni yaptırım kararı alması durumunda, misilleme olarak uranyum zenginleştirme oranını arttıracaklarını söyledi.

nisan: iran ile 5+1 ülkeleri, 2 nisan’da isviçre’nin lozan kentinde "çerçeve uzlaşmaya" vardıklarını ve kapsamlı anlaşma metnini 30 haziran’a kadar yazacaklarını açıkladı.

haziran: görüşmelerin öngörülen son günü olan 30 haziran'da iran dışişleri bakanı zarif, viyana’da abd dışişleri bakanı kerry ile görüştü. müzakereler bir hafta uzatıldı. bakan düzeyinde yoğun diplomasi trafiği başladı.

temmuz: iranlı ve 5+1 ülkeleri 12 yıllık sürecin ardından, 14 temmuz'da, nükleer müzakerelerde tarihî anlaşmaya vardı.

kaynak: al jazeera ve ajanslar