komisyonda konuşan başbakan yardımcısı beşir atalay, teklifin ikinci maddesinde yer alan, başbakan'ın milli istihbarat koordinasyon kurulu'na başkanlık etmesini öngören bölümü tekliften çıkaracaklarını açıkladı. kurulun başkanlığını mevcut uygulamada olduğu gibi milli istihbarat teşkilatı (mit) müsteşarı yürütecek. atalay ayrıca teklifteki mit belgelerini yayımlayan gazetecilere verilecek cezaların da önergeyle indirileceğini açıkladı.

başbakan yardımcısı atalay, mit hakkında bazı bilgileri de komisyon üyeleriyle paylaştı ve mit'in şu an itibariyle mahkeme kararıyla 2 bin 473 kişiyi dinlediğini açıkladı. başka ülkelerde bu sayının milyonları bulabildiğini vurguladı. atalay, teklifte basınla ilgili ceza öngören maddelerde değişikliğe gidileceğini söyledi.

mit görevlileri bilgi notu dağıttı

komisyondaki görüşmeler sırasında mit görevlileri milletvekillerine yasa teklifiyle ilgili bilgi notu dağıttı. bilgi notunda istihbarat servislerinin diğer kurum ve kuruluşlardan istihbarat amaçlı bilgi edinme yetkisine ilişkin hususlar anlatıldı. birçok ülkenin istihbarat teşkilatını düzenleyen ilgili mevzuatlarında kurum ve kuruluşların istihbarat servislerine yardım etmek, iş birliği yapmak gibi yükümlülüklerinin olduğu kaydedildi.

muhalefetten eleştiriler

komisyonda usul hakkında söz alan muhalefet, teklifin anayasa'ya aykırı olduğunu vurguladı. chp'li ali serindağ, teklifin anayasa komisyonu'nda görüşülmesi gerektiğini savundu.

mhp'li faruk bal, "bütün demokratik ülkelerde istihbarat teşkilatı vardır. ancak bütün ülkeler teşkilatın denetimini yapar. getirilen yasayla yargı işlevsiz kılınıyor. bankacılıkla ilgili her türlü bilgi ve belgeye ulaşmaya el veriyor. bu anayasa'ya aykırıdır. anayasa'nın üzerinde meclis'in de üzerinde mit'e yetki veriliyor. bir şekilde denetimi yok. bunun anayasa komisyonu'nda görüşülmesi gerekir. anayasa komisyonu'nu acil toplantıya çağırıyorum" dedi.

bdp'li hasip kaplan, "tasarı olarak gelmesinden yanayız. ne karşılanmıyor da bu yasa getirildi. içişleri komisyonu'nu aşan bir teklifle, rejimi değiştiren bir teklifle karşı karşıyayız" dedi.

kamera tartışması

görüşmeler sırasında, beşir atalay'ın kameraların çıkması için talimat verdiği iddiası ortaya atılınca tartışma çıktı. bunun üzerine beşir atalay, "kameralar konusunda ben bir şey söylemedim" dedi.

teklif sahibi ak parti'li idris şahin, günün ihtiyaçlarına cevap verecek bir teklif olduğunu söyledi. "özellikle dış politikada güvenlik algısının değiştiği bir ortamda yasalar yeterli olmamaktadır. mit'in görevlerini daha iyi yerine getirebilmesi için devletin diğer kurumlarıyla irtibatının sağlanması gerekir. mit'e operasyonla yetki verilmesi zorunlu hale gelmiştir" dedi.

"anayasaya aykırı bir şey yok"

görüşmelerde söz alan milletvekillerinin eleştirilerini yanıtlayan başbakan yardımcısı atalay, "türkiye'nin bölünmesi, parçalanması, özerklik, şu, bu, çalışmamızın, düşüncemizin hiçbir yerinde yok. teklifte anayasaya aykırı hiçbir şey yok" dedi.

atalay, amacın mit'in faaliyetlerine rastgele müdahale edilmesinin önüne geçmek olduğunu söyledi. teklifin bir dokunulmazlık getirmediğini belirten atalay, "cumhurbaşkanı hesap veriyor, herkes hesap veriyor, mit müsteşarının hesap vermemesi diye bir şey olabilir mi?" diye konuştu.

komisyonda teklifin tümü üzerindeki görüşmeler tamamlandı. pazar günü maddelerin görüşülmesine geçilecek.

mit'in yetkileri artıyor

akp’li iki milletvekilinin imzası ile meclis başkanlığı'na sunulan milli istihbarat teşkilatı yasası'nda değişiklik öngören teklif, mit'e geniş yetkiler verilmesini öngörüyor. teklife göre mit, doğrudan operasyon yapma, 'terör' örgütleri ile görüşme, özel şirketlerdeki kişisel verilere erişme gibi yetkiler donatılıyor ve eylemlerinin onaysız ve normal mahkemelerce soruşturulamaz hale getirilmesi hedefleniyor.

'muhaberat devleti mi, gerekli bir düzenleme mi?'

muhalefet partileri chp ve mhp bu düzenlemeyle mit’in, arap ülkelerinin baskıcı rejimlerince halkı zapturapt altında tutmak için kullanılan ve “muhaberat” ismi verilen istihbarat örgütlerine dönüşeceği görüşünde.

bu yasa ile mit, halen pkk lideri abdullah öcalan ile devam eden 'kürt sorununa çözüm süreci' ile ilgili yürüttüğü görüşmelerden de sorumlu tutulamayacak. görüşmelerin yasal zemine oturtulmasını isteyen bdp, kanun teklifine bu çerçeveden bakıyor.

diğer ülkelerdeki örnekler

başbakan yardımcısı beşir atalay ise teklifin diğer ülkelerle karşılaştırılması halinde benzer özelliklerin görüleceğini söyledi:

"bunları ben doğrusu olağanüstü şeyler olarak görmüyorum, yani bir tedbir olarak. diğer ülkelerle de mukayese edildiğinde çok benzer şeylerdir. ülkenin istihbarat teşkilatının kendiyle ilgili bazı düzenleme ihtiyaçları olduğu belli."

mit kanunu kapsamına giren suçlarda, mit görevlilerinin suçlarına ilişkin yargılamaları hakimler ve savcılar yüksek kurulu (hsyk) tarafından belirlenecek ankara ceza mahkemesi yapacak. mit müsteşarı hakkındaki yargılama ise yargıtay'ın ilgili dairesince yapılacak. daha önce savcılar tarafından ifadesi alınmak istenen mit müsteşarı hakan fidan için hükümet bir düzenleme yapmış ve müsteşar hakkında soruşturma izni başbakan’a bağlanmıştı.

al jazeera, istihbarat örgütleri güçlü olarak bilinen bazı ülkelerde gizli servislerin denetimlerinin nasıl yapıldığını araştırdı.

ingiltere’de özel yargıçlar

ingiltere’de dış istihbarattan mi6, iç istihbarattan mi5 sorumlu. iletişim ile ilgili istihbaratları da gchq topluyor. bütün bu istihbarat örgütlerinden sorumlu olan kişi, başbakan.
bu örgütlerin denetiminiyse, istihbarat ve güvenlik komitesi yapıyor. bu komitenin üyelerini avam ve lordlar kamarası'nın deneyimli üyeleri arasından, muhalefete de danışarak başbakan atıyor.

komite gerekli gördüğünde gizli servis başkanlarına ve kıdemli üyelere resmi oturumlarda soru sorabiliyor. komite, başbakana yılda bir kez rapor hazırlıyor, bu rapordaki hassas konular çıkartıldıktan sonra, parlamento’da tartışılıyor ve rapor kamuya açıklanıyor. komite, gizli servislerle ilgili mali denetimde de söz sahibi.

ingiliz gizli servislerinin yaptığı operasyonların hukuka uygunluğunu ise başbakanın atadığı iki kıdemli yargıç yapıyor. iki yargıç da ayrı ayrı rapor hazırlıyor. başbakan bu raporlardan yine ‘hassas’ gördüğü noktaları çıkartabiliyor ve yayınlıyor.

halkın istihbarat servisleriyle ilgili şikâyetlerine ise soruşturma yetkileri mahkemesi adlı özel bir mahkeme bakıyor.

almanya’da bütçe bile "gizli komite" tarafından denetleniyor

almanya'da da gizli servis, iç ve dış istihbarat olarak ikiye ayrılıyor. ‘alman haber alma servisi’ bnd, dış istihbarattan sorumlu. iç istihbarata ise ‘anayasa'yı koruma teşkilatı’ bakıyor.
bu kurumların denetimini ise tıpkı ingiltere örneğinde olduğu gibi ağırlıklı olarak ‘parlamento denetim heyeti’ yapıyor.

bu komiteye, parlamento’da temsil edilen partiler güçleri oranında üye veriyorlar. heyet toplantıları müthiş bir gizlilik içinde yapılıyor. heyet üyeleri bu gizliliğin korunmasından da sorumlular. ancak heyet, üçte iki çoğunlukla oturumun kamuya açık yapılmasına karar verebiliyor.

heyet, istihbarat örgütleri üzerindeki birçok denetimi, hükümet aracılığıyla yapılıyor ve vatandaşlardan gelen istihbarat örgütleriyle ilgili şikayetleri de araştırabiliyor.
almanya’da istihbarat örgütlerinin bütçelerini ise bütçe komisyonu içinde yer alan ‘gizli komite’ denetliyor. istihbarat örgütlerinin izleme, dinleme gibi faaliyetlerinin yasaya uygunluğunu parlamento denetim heyeti tarafından seçilen g-10 kurulu yapıyor.

abd’de ‘örtülü operasyonlar’ önceden haber veriliyor

amerika birleşik devletleri'nde enerjiden, uyuşturucuya kadar çeşitli alanlarda faaliyet gösteren 17 istihbarat kurumu var. federal yönetimin soruşturma ve istihbarat kurumu "fbi" ve dış istihbarattan sorumlu "cia" en çok bilinen istihbarat örgütleri.

abd’de istihbarat alanına giren faaliyetlerle igili birçok düzenleme var. neyin gizli, neyin çok gizli olduğu yasalarla, yönetmeliklerle tanımlanıyor. istihbarat denetiminde abd başkanı'nın önemli görevleri olsa da kongre de istihbarat örgütlerinin denetiminde kuvvetli bir yere sahip.

örneğin hem senato’da hem de temsilciler meclisi'nde, istihbarat komisyonları var. abd başkanı istihbarat örgütlerine bazı ‘örtülü operasyonlar’ yetkisi verdikten sonra, operasyonun bütün unsurlarını olmasa bile, en azından konusunu, her iki komisyonun başkanına önceden bildirmek durumunda.

komiteler, istihbarat örgütlerinin bütçelerinin belirlenmesinde de söz sahibi. ancak bu komiteler, vatandaşlardan gelen şikâyetleri değerlendirme yetkisine sahip değil.

israil istihbarat örgütlerinin denetimi de gizli

israil’de iç ve dış istihbarat ayrılmış durumda. iç istihbarata şin bet, dış istihbarata mossad bakıyor. ancak israil ordusu'nun da güçlü istihbarat birimleri var. mossad doğrudan başbakana bağlı olarak çalışıyor. bu kurumların faaliyetleri israil parlamentosu'ndaki savunma ve güvenlik komitesi'nin, toplantıları bile büyük bir gizlilik içinde yapılan bir alt komisyonu tarafından gerçekleştiriliyor ancak daha çok bilgilendirme amaçlı.

denetimsizlik 11 eylül sonrası arttı

bütün bu denetim mekanizmalarına rağmen, bu ülkelerdeki özgürlük ve güvenlik dengesini kurma çabaları özellikle 11 eylül saldırılarından sonra yara aldı, istihbarat örgütlerinin faaliyet alanları ve denetimsizliği arttı. birçok gizli operasyon, bütün bu denetim faaliyetlerinin dışında gerçekleşebiliyor. dinleme, izleme faaliyetleri konusunda daha geniş tanımlamalar yapılıyor.

kaynak: al jazeera, dcaf dokümanları, aa, meclis bülteni, ankara strateji enstitüsü yayınları