murat utku

muhabir

twitter

celal bayar, balkan muhaciri bir ailenin çocuğu olarak bursa gemlik’te, umurbey köyünde doğdu. bursa’da ipek meslek yüksek okulu ve college francais de l’assomption’da dönemine göre iyi bir eğitim gördü ve memuriyet yaşamına atıldı. ziraat bankası’nın mudanya şubesi’ndeki açık bir pozisyon için başvurduğunda daha 17 yaşındaydı. sınavda başarılı oldu ama bir iddiaya göre yerine başkası alındı. bursa’ya gitti ve bir süre sonra bankanın bu şehirdeki şubesinde veznedar olarak işe başladı. bankadaki tecrübe, sonraki hayatının önemli bir parçası haline gelecek iktisadi uğraşlarının ilk bölümünü oluşturdu. daha sonra eşinin bir akrabasının açtığı alman sermayeli bir bankaya geçti. 1907’de ittihat ve terakki’nin bursa’daki gizli kolu olan küme adlı örgüte girdi. bayar’ın bundan sonraki hayati ilginç bir siyasi seyir izledi.

Celal Bayar (Soldan 2'nci), 31 Mart olaylarını bastırmak üzere Bursa'da kurulan müfrezedeki arkadaşları ile birlikte.

1909 yılında 31 mart olayı sırasında bursa’dan bir grubu örgütledi ve kendisi de silahlandı. 1912’de, balkan savaşı sırasında çatalca’ya kadar gelerek, istanbul’a iyice yaklaşan bulgar ordusuna karşı savaşmak üzere kimseye haber vermeden bursa’dan ayrılıp cepheye gitti. bu iki olay hayatının dönüm noktaları oldu, üyesi olduğu siyasi hareket içerisinde sivrilmesini sağladı.

1913 yılı sonunda izmir'e gelen celal bayar, sporcu altay'lı gençleri ittihat terakki cemiyeti'ne davet etti. bu gençler arasında adnan menderes de vardı.

yazar seyfi öngider, “çankaya’nın bütün adamları” adlı kitabında bayar’ın talat paşa’nın teklif ettiği bir görevi kabul ederek izmir’e gittiğini anlatıyor:

“aslında yapılacak iş ege’den rumların göç ettirilmesiydi ve nitekim süreç içinde bölgeden 150 bin rum’un yunanistan’a  göçünde bayar’ın önemli bir rolü vardı.”

askeri eğitimi yok ama savaş tecrübesi var

celal bayar, mütareke döneminde izmir müdafaa-i hukuk osmaniye cemiyeti’ne girdi. izmir’in işgali tehlikesi belirince, “galip hoca” takma adıyla zeybek ve köy hocası kılığında bölgeyi dolaşıp, işgale karşı propaganda yaptı. izmir’in işgalinden sonra aydın’ın geri alınması mücadelesine katıldı.

bayar askeri eğitim almamasına, harp okulu sıralarında oturmamasına rağmen savaş tecrübesi kazanmıştı. ege bölgesinde milli mücadele'nin örgütlenmesinde önemli payı vardı. balıkesir’de toplanan milli kuvvetler kongresi tarafından akhisar milli kurtuluş cephesi’ne komutan tayin edildi.

son meclis-i mebusan seçimlerinde manisa (saruhan) milletvekili seçildi. fakat 16 mart 1920’de istanbul’un ingilizler tarafından işgal edilmesinin ardından önce bursa’ya kaçtı, ardından da ankara’ya giderek, ilk mecliste manisa milletvekili oldu. 1921’de iktisat vekili olarak hükümette görev aldı. bu andan itibaren de atatürk’ün yakın çevresine dahil oldu. lozan konferansı’na danışman olarak katıldı. iş bankası’nı kurmak için kabinedeki görevlerinden ayrıldı, banka 26 ağustos 1924’te resmen kuruldu.

chp’den demokrat parti’ye

atatürk ile çıkan anlaşmazlıklar sonucu ismet inönü başbakanlıktan ayrılınca, 1937’de hükümeti kurmakla görevlendirildi. atatürk’ün ölümünün ardından cumhurbaşkanlığı için fevzi çakmak ile anlaşarak inönü’yü destekledi.

ikinci dünya savaşı’ndan sonra inönü çok partili rejime geçiş için adım atmaya hazırlanıyordu. ne var ki bu doğrultuda ilk hamleyi yapan adnan menderes ve fuat köprülü 21 eylül 1945’te chp’den ihraç edildiler. bu gelişme üzerine celal bayar partisinden istifa etti. artık sıra demokrat parti’deki (dp) mesaiye gelmişti. 21 temmuz 1946’daki seçimler “açık oy, kapalı sayım” usulüyle yapıldı. seçim sonuçlarına göre 1950 yılında yapılacak ikinci seçimlere kadar chp 388, dp ise 62 milletvekili ile temsil edilecekti.

yazar seyfi öngider, sözü geçen kitabında demokrasiye geçişte “güvenilir muhalefet” ihtiyacı nedeniyle ortaya çıkan inönü – bayar işbirliğinin bazı dp’liler tarafından anlaşılamadığını savunuyor. örneğin 1947’de truman doktrini ile dünyaya yeni bir düzen vermek isteyen abd’nin bu yaklaşımına uygun olarak hazırlanan 12 temmuz beyannamesi'nin iktidar ve muhalefet tarafından birlikte yayımlanması bayar’ın partisi içinde huzursuzluk yaratıyordu.

dp’lilerin “sert muhalefet” isteği bu dönemde bayar tarafından önlendi. bunun üzerine 1948’de fevzi çakmak başkanlığında millet partisi kuruldu. dp’den bu partiye geçişler oldu. bu olaydan sonra bayar, dp’nin muhalefetini sertleştirmeye karar verdi ve 17 ekim 1948’de yapılan ara seçimleri boykot etti. 1950 seçimlerine bu şartlar altında girildi. dp, 14 mayıs’ta bu kez “gizli oy, açık sayım” yöntemiyle düzenlenen parlamento seçimlerini yüzde 53,3 oy oranıyla kazandı ve tbmm'de 408 sandalye elde etti. chp ise yüzde 39,3 oy oranıyla sadece 69 sandalye elde edebildi.

en gerilimsiz cumhurbaşkanlığı seçimi

sıra cumhurbaşkanının seçimine gelmişti... bayar cumhurbaşkanlığı için pek istekli değildi. bu isteksizliğinde, kişisel mülahazaların yanı sıra, o dönemde cumhurbaşkanlığının pek de cazip bir mevki olmaması rol oynamış olabilir. hikmet özdemir, tarihçi kemal karpat’a dayanarak dönemin cumhurbaşkanlığı algısını şöyle anlatıyor:

“kemal h. karpat'a göre, cumhurbaşkanlığı anlayışında meydana gelen değişiklik de şaşırtıcı idi. 1946'dan önce cumhurbaşkanı ‘yarı-ilah’ gibiydi; vatandaşlar, partililer ve basın tarafından ‘putlaştırılmıştı’. 1947 sonunda, cumhurbaşkanı ismet inönü, durumdan memnun olmayan her yayın ve kişinin eleştirebildiği, hatta atıp tuttuğu sıradan bir vatandaş haline geldi. cumhurbaşkanı, halka gidiyor, konuşuyor ve çeşitli meseleler hakkında fikir soruyordu.”

celal bayar’ın cumhurbaşkanlığına seçilmesi, önceki ve sonraki seçimlere nazaran hayli sakin bir siyasi atmosferde gerçekleşti. bunun bir nedeni, cumhurbaşkanlığı makamına atfedilen “ilahi” önemin seçim öncesine denk gelen üç-dört yılda yıkılmış olmasıydı. diğer nedeni ise, en önemli gerilim kaynağı olan askerlerin siyasetle ilişkilerindeki farklılıktı. inönü’nün cumhurbaşkanı seçilmesinin üzerinden geçen 12 yılda, onun kurtuluş savaşı’nın komutanlarından biri olmasının da etkisiyle askerler siyasete uzak bir konum benimsemişlerdi. bu yaklaşımları, demokrat parti’nin iktidara gelmesiyle birlikte değişmeye başlayacak, hatta 10 yıl sonra askeri bir darbeyle neticelenecekti... fakat henüz 1950’deydik ve müdahaleci eğilimler henüz toprağın altındaki bir tohumdan ibaretti. ayrıca inönü, o dönemde askerlerin siyasete her türlü müdahalesine kesinlikle karşıydı.

bayar istekli değildi ama partinin grup toplantısında yapılan oylamada 379 milletvekilinin 345’i onun aday gösterilmesi için el kaldırdı. 22 mayıs 1950 tarihinde tbmm'de yapılan seçimde bayar 453 oyun 378’ini alarak türkiye cumhuriyeti’nin üçüncü cumhurbaşkanı oldu.

kaynak:    aljazeera türk

                  seyfi öngider’in, “çankaya’nın bütün adamları” kitabı.

                  t.c. cumhurbaşkanlığı, internet sitesi (erişim tarihi: 17 temmuz, 2014).

                  http://www.tccb.gov.tr/sayfa/cumhurbaskanlarimiz/celal_bayar/

                 prof. dr. hikmet özdemir’in , türktarih. com sitesindeki, “demokrasiye geçiş ve menderes 

                 dönemi” adlı yazısı