irak'ta 10 haziran 2014'te musul'un irak şam islam devleti'nin (işid) eline geçmesiyle yeni bir aşamaya geçen şiddet olayları sadece irak'ın iç politik dengeleri ve güvenliği açısından değil, bölge ülkeleri açısından da önemli sonuçlar yaratıyor. krizin büyümeye başlamasından kısa bir süre sonra abd ve iran gibi ülkeler merkezî hükümete yardımcı olma yönünde açıklamalar yaptılar. bunları rusya, ingiltere, çin gibi ülkeler izledi. hatta avustralya gibi bazı ülkeler bağdat'taki büyükelçiliklerini korumak için ek tedbirler aldılar. fakat, bu ülkelerin hiçbiri krizden türkiye kadar çok etkilenmedi.

olaylar türkiye açısından ilk bir-iki günde irak'taki bir güvenlik sorunu olarak kalırken musul'daki türk başkonsolosluğu personelinin rehin alınmasıyla farklı bir boyut kazandı. gelinen noktada irak'taki kriz türkiye'yi ekonomik, siyasi, güvenlik ve stratejik boyutlarıyla etkiledi. bu boyutlar yedi maddede ele alınabilir:

1. her şeyden önce türkiye için yanı başında kolaylıkla başa çıkamayacağı yeni bir güvenlik sorunu ortaya çıktı. türkiye'nin terör örgütü olarak kabul ettiği yeni bir aktör suriye'de rakka'dan irak'ta diyala'ya kadar geniş bir coğrafyada etkinlik alanını genişletti. bu örgütün kendisinin ve uzantısı olan bazı yapıların geçmişte türkiye'de gerçekleştirdiği terör eylemleri dikkate alındığında bu sorunun büyüklüğü anlaşılabilir.

15 ve 20 kasım 2003 tarihlerinde istanbul'da gerçekleşen el kaide saldırılarının faillerinin bazıları irak'ta yakalanmıştı. bu yıl içinde örgütün suriye'de faaliyet gösteren kısmının mensubu olan üç teröristin türkiye'de güvenlik güçlerini öldürdüğü terör eylemi de unutulmamalı. dolayısıyla, el kaide ve benzeri yapılar sadece irak ve suriye için değil aynı zamanda türkiye için de bir güvenlik tehdidi. üstelik, son dönemde örgüte türkiye'den katılımlar olduğu da bilinen bir gerçek.

kısacası işid'in irak'ta güçlenmesi ve suriye'de ele geçirdiği yerlerle arasında bir bağ kurması uzun vadede türkiye için rakka'dan diyala'ya kadar uzanan yeni bir güvensizlik üreten alan ortaya çıkarabilecek nitelikte.

2. türkiye'nin irak'ta en etkin olduğu ikinci bölge tamamen kontrolünden çıktı. türkiye'nin musul'a tarihsel ve stratejik bir ilgi duyduğu bilinen bir gerçek. tüm tehlikelere rağmen musul'da bulunan tek başkonsolosluğun türkiye'ye ait olması da bunun bir göstergesi. ayrıca hadba koalisyonu'nun oluşturulmasından başlayarak türkiye musul'daki en etkin bölgesel güç olma özelliğini taşıyordu. musul valisi esil nuceyfi'nin kardeşi olan irak meclis başkanı usame nuceyfi ise türkiye'nin son yıllarda mesut barzani'den sonra irak'ta en iyi anlaştığı lider olma özelliğini taşıyor.

musul'un dünyanın en tehlikeli kenti olarak ilan edildiği yıllarda türkiye, musul'da pek çok siyasi faaliyetin içindeydi. fakat musul'un işid'in eline geçmesiyle türkiye'nin yıllarca büyük emeklerle kurmuş olduğu bu etkinlik bir anda ortadan kalktı. bir yandan siyasi etkinlik kurduğu diğer yandan ekonomik ilişkileri geliştirmek için büyük çaba sarfettiği musul'un işid'in eline geçmesi türkiye'nin sadece irak'taki prestijini sarsmakla kalmadı, aynı zamanda musul'daki dostlarının da ciddi güç kaybına uğramasına neden oldu. 

3. türkmenler parçalandı. bir dönem türkiye'nin irak politikasının "kırmızı çizgi"lerinden biri olan türkmenlerin güvenliğinin sağlanması son olaylarla birlikte büyük darbe aldı. irak'ta bir kuşak halinde yaşayan türkmenler kerkük, musul, erbil, selahattin ve diyala vilayetlerine dağılmış durumdadır.

son olaylar öncesinde erbil dışındaki türkmenlerin büyük kısmı irak merkezî hükümetinin kontrolü altındaki bölgelerde yaşıyordu. ancak işid saldırılarıyla birlikte türkmenlerin yaşadığı coğrafyanın önemli bir kısmı savaş alanına döndü. musul merkezindeki türkmenler, şehrin düşmesinden kısa bir süre sonra göç yollarına düşerken çareyi kürdistan bölgesel yönetimi'ne (kby) sığınmakta buldular. türkmenlerin en önemli yerleşimlerinden olan kerkük ve tuzhurmatu'nun merkezi ise işid saldırılarından korumak gerekçesiyle kürt peşmergelerin kontrolüne girdi. bunun dışında kalan yerlerin büyük bir kısmı ise işid tarafından işgal edildi.

telafer'in merkezinde yaşayan onbinlerce türkmen, işid'in saldırılarından kaçarak yollara düştü. ilçenin önemli bir kısmı hâlâ terör örgütünün kontrolü altında. öte yandan pek bilinmeyen tuzhutmatu'nun yengice, biravcılı, karanaz, çardaklı, abbut, hasadarlı gibi tamamı türkmenlerden oluşan köyler işid tarafından işgal edildi. uzun süredir korumasız olduklarını ileri sürerek silahlı birliklere ihtiyaç duyduğunu ilan eden türkmenler ise iki ateş arasında kaldıklarını söylüyorlar.

türkmenlerin pek çoğuna göre işid büyük bir tehlike ve türkmenleri hedef alarak bunu gösterdi. fakat öte yandan iraklı kürtlerin işid'in ilerleyişini gerekçe göstererek kerkük ve tuzhurmatu gibi yerleri kontrol altına almalarını da büyük bir kayıp olarak görüyorlar. son gelişmeler karşısında türkmenlerin temel söylemi türkiye'den beklentilerini bulamadıklarıdır. işgal sonrası irak'ta siyaseten dışlanmış ve toplumsal olarak ezilmiş hisseden türkmenlerin tek güvencesi türkiye'nin türkmenleri koruyacağına dair söylemiydi. fakat son iki hafta içinde yaşanan gelişmeler türkmenlerin türkiye'ye yönelik güvenini büyük ölçüde sarstı. bu türkiye açısından tamir edilmesi güç bir kayıp olabilir.

4. irak'taki olayların türkiye açısından diğer bir önemli sonucu ise başta kerkük olmak üzere tartışmalı bölgelerin durumu. 2000'li yıllar boyunca türkiye ısrarla kerkük'ün merkezî hükümete bağlı olması ya da özerk bir statüye sahip olması gerektiğini savunuyordu. bu nedenle son olayların türkiye'nin bu politikasına büyük bir darbe vurduğu söylenebilir.

kerkük artık geri döndürülmesi güç bir biçimde kürtlerin kontrolüne geçmiş durumda. yine tartışmalı bölgelerin önemli bir parçası ve aynı zamanda önemli enerji kaynaklarına sahip olan tuzhurmatu da peşmergenin denetiminde. peşmergelerin bulunmadığı bölgelerde ise işid hâkim.

yani irak hükümetinin tartışmalı bölgelerde hâkimiyeti en azından belli bir süre için sona ermiş durumda. bugünkü kriz ortamı sakinleşse bile irak ordusunun son olaylar karşısındaki tavırları bir daha bu bölgelere hâkim olmasının güç olacağını gösteriyor. dolayısıyla türkiye'nin tartışmalı bölgeler çerçevesindeki söylemleri de önemli bir güç kaybetmiş durumda.

5. krizin türkiye'ye ekonomik faturası da güvenlik faturası kadar ağır oldu. irak türkiye'nin son yıllardaki en önemli ticaret ortaklarından birisi haline geldi. yıllık 10 milyar doların üstüne çıkan ticaret hacmi türkiye için bir nefes alma fırsatı sunuyordu.

irak sadece türk malları için iyi bir ihracat pazarı değildir. aynı zamanda ortadoğu'nun geri kalanına ulaşılabilmesi için önemli bir güzergâh haline gelmişti. suriye'deki iç savaş nedeniyle kapanan kara yolları türkiye'nin ortadoğu'ya ticaretine büyük bir darbe vurmuştu. bir süre sonra türk ihracatçılar irak güzergâhını kullanarak bu dezavantajı kısmen tersine çevirmeye çalıştılar. fakat şimdi bu güzergâhın işid'in kontrolüne geçmesi türkiye'nin hem irak'ın iç kesimlerine ihracatını hem de irak üzerinden üçüncü ülkelere yapılan ihracatı olumsuz etkiledi. bu nedenle işid'in bölgedeki varlığının uzun süreli olması türkiye açısından yeni ekonomik sorunlar yaratabilir.

6. krizin türkiye açısından bir başka önemli boyutu ise enerji ilişkileridir. son aylarda ankara ve bağdat'ı karşı karşıya getiren konuların başında bağdat'ın izni olmaksızın kuzey irak'tan çıkan petrolün türkiye üzerinden uluslararası piyasalara satılması gelmekteydi. türkiye petrolün satılmasını irak'taki iç dengeler ve istikrar açısından desteklerken, bağdat bunun irak'ın egemenliğinin ihlal olduğunu ileri sürüyordu.

işid'in saldırıları bu tartışmanın boyutunu değiştirdi. kerkük-ceyhan boru hattının bir kısmının işid'in denetimine geçmesi bu hattı güvenilmez ve istikrarsız bir hale getirdi. dolayısıyla kerkük petrollerinin sürekli ve güvenli yollardan piyasalara ulaşması imkânsız hâle geldi. bu kerkük'ü kontrol eden kby'nin kerkük petrolünü de ayrı bir hattan satma iddiasını gündeme getirdi. bugün için bu kararı vermek kolay olmasa da gelecekte petrol tartışmalarına yeni  bir boyut getireceği kesindir.

7. krizin türkiye açısından son stratejik sonucu ise bağdat ile ankara arasındaki uzun vadeli ilişkilere yöneliktir. krizin 30 nisan'da yapılan seçimden başarıyla çıkan nuri maliki'nin çoğunluk hükümeti kurması planını suya düşürdüğü açık.

maliki'nin sıklıkla dile getirdiği siyasi çoğunluk hükümeti her kesimden temsilciyi barındıran ancak ağırlıklı olarak şii arapların bulunacağı bir hükümet olacaktı. fakat bugün ülkenin içine düştüğü güvenlik sorunu ve siyasi sorunlar ulusal birlik hükümetini yeniden gerekli kılmıştır. bu bağlamda türkiye'nin bağdat'ta görmek istediği hükümetin yakın gelecekte oluşacağı söylenebilir.

serhat erkmen, ahi evran üniversitesi uluslararası ilişkiler bölümü öğretim üyesi ve 21.yy türkiye enstitüsü ortadoğu ve afrika masası başkanı. ümit özdağ ve sedat laçiner ile birlikte 'irak krizi (2002-2003)' kitabını derleyen erkmen, 21. yüzyılda sosyal bilimler dergisi'nin editörlüğünü yürütüyor.

twitter'dan takip edin: @serhaterkmen

bu makalede yer alan fikirler yazara aittir ve al jazeera'nın editöryel politikasını yansıtmayabilir.