11 ekim 2005 günü kaybettiğimiz attila ilhan, kültür ve düşünce hayatımızın en etkili isimleri arasındaydı. şiirleri, romanları, senaryoları edebiyat ve sanat yaşamımıza yön verdi.

edebi eserlerini siyasi görüşleriyle uyumlu bir çerçevede sundu. politik tartışmalara kimi zaman bir roman kahramanının ağzından kimi zaman da şiirinde beliriveren karakterler yoluyla katıldı. ahmet kaya'nın şarkılarında “grev hakkını isteyen” bir işçi, “marş söylemeden ölmek bize yakışmaz” diyen bir militan ya da “an gelir attila ilhan ölür” diyen bir şairdi.

hangi sol, hangi atatürk, hangi batı gibi politik metinleri büyük tartışmalar yarattı. son yıllarında köşe yazarlığı ve tv programcılığını siyasi fikirlerini yaygınlaştırmak için kullandı. çok da başarılı oldu. 2000'li yıllarda yükselen ulusal sol akım, ilhan'ın siyasal literatürümüze kattığı bir deyimle “dip dalgası” olarak tanımlandı. attila ilhan türk solunun en tartışmalı, en orijinal düşünürlerinden biri olarak tarihteki yerini aldı.

ilhan'ın türkiye’deki sol hareketi içindeki yeri ve bu harekete etkileri tartışmaya değer.

sola nasıl yöneldi?

attila ilhan'ın solcu fikirlerle tanışması ve sola yönelmesinde kuşağının birçok diğer mensubu gibi ikinci dünya savaşı öncesi politik bölünmeler belirleyici oldu. 1929 buhranı’yla başlayan ortamda demokratik sistemler itibarını gitgide kaybetmiş, faşizm ve nazizm avrupa siyasetine hakim olmaya başlamıştı. böylesi bir ortamda faşizm ve ırkçılıkla mücadele eden en etkili akım, arkasında komintern'in ve dolayısıyla sovyetler birliği’nin desteği bulunan uluslararası komünist hareketti.

birçokları gibi attila ilhan da ilerici bir aydın ve sanatçı adayı olarak sola komünizm üzerinden yöneldi. zaten bu dönemde başka bir imkan da yoktu. ilhan'ın ilk gençlik yıllarına ikinci dünya savaşı öncesi ve sırasının siyasal şartları biçim verdi. solculuğu da sanatçılığı da bu dönemde şekillendi.

ilhan'ın sol anlayışı, geleneksel türkiye komünist partisi (tkp) komünizminden de batı marksizminden de köklü farklar içeriyordu. bir kere ilhan, kemalist sol akımın kesin olarak içinde bir düşünürdü. bu nedenle türkiye'deki ana akım marksist hareketin dışında kalıyordu.

ilhan yazılarında sıklıkla batı’da sosyalizmi tanımış ve batı sosyalizmini türkiye'ye getirmeye çalışan bir çizginin etkisini vurguladı. bu akımın solculuğu batılılaşmanın dışavurumu ve devamı gibi gördüğünü belirtti. bu şekliyle “alafranga” olduğunu belirttiği bu akımın kökenlerinin tanzimat bürokrasisinde olduğunu düşünüyordu.

“alafranga sol”

bu akımın karşısında ilhan'ın kendisini de mensubu hissettiği başka bir çizgi daha vardı. ancak ilhan'a göre ülkemizde de sovyetler’de de bu çizginin gelişimine imkan verilmemişti. bu çizgi, kazanlı devrimci sultan galiyef'e dayanan, ülkemizde de mustafa suphi, ethem nejat, sonradan da şevket süreyya’nın temsil ettiği bir çizgiydi. “alafranga solun” tanzimatçı kökenine karşılık bu akım kökenini ceditçilerden alıyordu ve türkçü akımla iç içe bir anlayıştı.

ilhan bu yaklaşımını edebi eserlerine de yansıttı. romanlarında sıklıkla türk solunu konu etti. hemen her romanında “alafranga sol” ile galiyef'i takip eden milli komünizmi tartıştırdı. temelde vermek istediği mesaj, enternasyonalizmin aslında rus milliyetçiliğinin ya da batı’nın çıkarlarının örtülü bir savunusundan başka bir sonuç vermeyeceğiydi. ilhan için milliyetçilik, ileri kapitalist ülkeler dışındaki dünya için bir zorunluluktu. ona göre, sağdan ya da soldan namuslu aydınlar milliyetçilik fikrinin peşinden gitmeliydi.

attila ilhan'ın galiyef'e bağlanan mazlum milletlere özel, milliyetçi komünizm anlayışı ayrıca mustafa kemal atatürk'e de özel bir misyon yüklüyordu. ilhan, hem galiyefçi komünizmi hem de atatürk hakkında yazılarıyla ördüğü kemalist sol söylemiyle ana akım türk solundan oldukça farklı bir noktadaydı.

bir kere ilhan'ın solcu bir atatürk tasavvuru vardı. milli mücadeleyi yunanistan'a karşı bir kurtuluş savaşı olarak değil, büyük güçlere karşı bir anti-emperyalist savaş olarak ele alıyordu. ayrıca atatürk yönetimini ve erken dönemde halk fırkası’nı sol bir parti olarak tanımladı. halkçılık programı, teşkilatı esasiye kanunu ve dokuz umde bu sol kemalizm'in temel belgeleri olarak öne çıkarılıyordu. ilhan'a göre atatürk'ün başarısı bu belgeler ve ilkeler etrafında çok farklı kesimleri örgütlemesinde yatıyordu. ancak bu tezler türk solunda sadece attila ilhan'ın gündeme getirdiği iddialar değildi. yukarıda çerçevesi çizilen yaklaşım, temelde sol kemalizm'in "mazlum milletler" söylemi ve ulusal kurtuluşçuluğun sunduğu teorik imkanlara dayanıyordu. bu nedenle ilhan'ın başarısını, hem büyük bir edebiyatçı olarak anlatım gücünde hem de aşağıda vurgulanacak sol kemalizm'den de farklılaşan iddialarında aramak gerekir.

"sol kemalizm"den farklılaşan iddiaları

attila ilhan, kemalist sol akım içinde de oldukça ayrıksı bir noktada duruyordu. bu ayrıksılık iki temel farka dayanıyordu. ilk fark, attila ilhan’ın chp'li tek parti devrini atatürk ve inönü dönemleri olarak iki kalın çizgiyle ayırması ve ikinci dönem hakkında çok sert eleştiriler gündeme getirmesiydi. sol kemalist akım içinde ilhan kadar inönü dönemini mahkum eden başka bir düşünüre rastlanmaz.

inönü dönemi, ilhan için birçok nedenle eleştiri konusuydu. ilhan'a göre, inönü döneminde siyasal ve kültürel muhalefet ezilmiş, atatürk'ün demokrasi ve “sürekli devrim” hedefinden uzaklaşılmış, atatürk'ün kültürel sentez arayışı yerini grek-latin kültürüne teslim olmaya bırakmıştı. ayrıca bu dönemde atatürk döneminin çok boyutlu ve sovyet dostluğuna dayanan dış politikası terk edilmiş yerine batı'nın uydusu olacak bir politika ikame edilmişti.

ilhan'a göre, inönü döneminde tanzimat aydınının kafası tekrar devlet yönetimine hakim olmuştur. yazarımız inönü dönemini kemalist yönetimin sonu ve atatürkçülüğün başlangıcı olarak anlatır. bu açıklamada kemalizm, müdafaa-i hukuka doktrini olarak türkçü, antiemperyalist ve bolşeviklerle de dosttur.

inönü devrinin icadı olan atatürkçülük kavramı ise inönü cumhuriyeti’nin sosyal ve siyasal tavrına ve tutumuna yaraşır. bu devirde antiemperyalizmin yerini batı muhipliği,  türkçülüğün yerini yunan/latin söylemi almıştır. ilhan'a göre, inönü döneminde doğan atatürkçülük, kemalizmi "ilkel, tek yönlü bir irtica düşmanı laikliğe indirgemiştir."

‘türk insanına yabancılaşma’ eleştirisi

attila ilhan'ın sol kemalizm içindeki özgün yerini belirleyen ikinci unsur ise kültür politikaları ve osmanlı/selçuklu tarihine bakışı hakkındadır. ilhan, inönü dönemini eleştirirken bu evrede atatürk dönemi kültür politikalarının terk edildiğini ve latin/grek kültürüne keskin bir dönüş yapıldığını iddia eder. bu iddiasında devrin cumhurbaşkanı ismet inönü ve milli eğitim bakanı hasan ali yücel'i hedef tahtasına oturtan ilhan, latin/grek kültürü etkisinde yetiştirilen kuşakların ortalama türk insanına ve onun yaşamına yabancılaştığı düşüncesindedir. ona göre, ülkemizdeki aydın/halk ikiliğinin arka planında böyle bir tarihsel süreç bulunur.

ilhan'ın önerisi ise osmanlı/selçuklu tarihsel birikimine geri dönüş ve bu birikim ile çağdaş uygarlık arasında bir senteze ulaşmaktır. öyle ki bu kapsamda okullarda tekrar osmanlıca derslerinin okutulmasını ve osmanlı/selçuklu birikiminden toplumsal ve siyasal yaşamımızda istifade edilmesini önerir. kendisi de latin-grek uygarlığı yerine osmanlı-selçuklu birikimine yaslanma gayretini şiirine yansıtmıştır. bu nedenle şiirinde divan edebiyatının da halk edebiyatının birikimini kullanır. zaten çağdaşlığı da böyle bir senteze erişmek olarak tanımlar.

türkiye'de sol hareket her ne kadar büyük siyasal başarılar kazanamasa da yirminci yüzyıl kültür ve düşünce hayatına damgasına vurdu. en büyük şairlerimiz, romancılarımız, sinemacılarımız hep solun içinden çıktılar. bugün solun hem siyasal olarak başarısız olduğu hem de kültür yaşamında etkisinin gitgide azaldığı bir dönemi yaşıyoruz. daha iyiye giden bir ülke olmadığımız da ortada.

attila ilhan türkiye'nin geniş sol yelpazesinde epeyce geniş bir yer kapladı, kaplıyor. kendisine en çok kızanlar bile büyük bir sanatçı olduğu gerçeğini inkar edemiyorlar. attila ilhan türkiye'de solun yükseliş ve düşüş dönemlerine damgasını vurmuş bir edebiyatçı oldu. bir gün ülkemizde sol tekrar yükselir mi? sol yükselirse ilhan'dan neleri hatırlar? bunu da zaman gösterecek.

doç. dr. yunus emre, istanbul kültür üniversitesi uluslararası ilişkiler bölümü öğretim üyesi. ayrıca sosyal demokrasi vakfı (sodev) üyesi, toplumcu düşünce enstitüsü kurucu üyesi ve cumhuriyet halk partisi (chp) gençlik kolları eski genel başkanı. türkiye’de siyasal hayat ve kurumlar, tarih yazımı ve karşılaştırmalı siyaset alanlarında çalışmalarını yoğunlaştırıyor. emre'nin 'chp, sosyal demokrasi ve sol' (iletişim yayınları, 2013) isimli kitabı, 2014 yılında 'the emergence of social democracy in turkey' başlığıyla ib tauris tarafından ingilizce basıldı.

twitter'dan takip edin: @yunusemre

bu makalede yer alan görüşler yazara aittir ve al jazeera'nin editöryel politikasını yansıtmayabilir.