irak kürt bölgesel yönetimi (ikby) başkanı mesut barzani, bölgesel meclise çağrıda bulunarak, bağımsızlık referandumunun zemini hazırlayacak bir seçim komisyonu kurulmasını istedi.

sünni islamcı güçlerin irak'ın kuzeyini ele geçirmesinin ardından, çoklu etnik yapısı ve zengin petrol kaynakları nedeniyle tartışma konusu olan kerkün'ün kürt peşmergelerin kontrolüne geçtiği ve 2005 yılında yapılan bağımsızlık referandumundan yüzde 98,8 'evet' oyu çıktığı düşünülürse, şunun soru akla geliyor: kürtler niçin açık açık irak'tan bağımsızlıklarını ilan etmiyorlar da, oyalanıyor gibi bir tablo çiziyorlar?

çünkü her ne kadar yüz yıllık milliyetçi özlemlerini gerçekleştirmeye bu denli yaklaşmış olsalar da, kürtler, güneydeki şii ve sünni arap komşularından daha mantıklı hareket ediyorlar.

barzani, zafiyet içinde ve siyasi açıdan parçalanmış bağdat hükümetine hemen veda etmek yerine, iki bariz nedenden dolayı ayrılma sürecini uzatıyor.

birincisi; barzani, kürt bağımsızlığının kaçınılmaz olduğunun tamamen farkında.

ikincisi; irak'ın birden parçalanması, ortadoğu'daki mevcut krizin daha da alevlenerek, suriye, lübnan, ürdün gibi bir dizi ülkede istikrarın daha da bozulmasına yol açar ki, bu da en nihayetinde bağımsız kürdistan'ı olumsuz etkileyecektir.

düşman bir çevrede ayakta kalma şansı

son günlerde kürt bağımsızlığı ihtimali medyada fazlaca destek bulmakla birlikte, bu noktada yapılan kritik bir uyarı üzerinde yeterince durulmuyor: acaba bağımsız bir kürdistan devleti, içinde bulunduğu bu son derece düşmanca ortamda nasıl ayakta kalabilecek?

her şeyden önce, yeni kurulacak devlet, anında irak ve şam islam devleti (işid) tehdidi ile karşı karşıya kalacak. kürtler, işid'in suriye'de – ister hükümet güçleri ister rakip islamcı milislere mensup olsun – hiçbir düşmana aman vermeden ilerlediği ve ardından abd tarafından finanse edilip eğitilen irak ordusunu bozguna uğrattığına tanık oldular.

işid, kürtlere karşı henüz ciddi bir hamle yapmış değil. ama kürt bölgesi irak'tan ayrılırsa ne tepki verecekleri belirsiz. kimi haberlere göre, işid'in şimdiden yüzlerce kürt savaşçıyı saflarına katması, zaten gergin olan durumu daha da karmaşıklaştırıyor. 

irak başbakanı nuri maliki ve onun şii arap müttefiklerinin gazabı da bağımsız kürdistan'ın üzerinden muhtemelen eksik olmayacak. son yıllarda petrol ihraç hakları, petrol üretiminden pay ve daha da önemlisi toprak hakimiyeti meselesi yüzünden ikby ile bağdat'ın arası bozuktu.

kerkük, büyük bir pasta ve araplar da (zira bu mesele maliki ve müttefiklerini aşıyor) yenilgiyi kolay kabulleneceğe benzemiyor. geçmiş yıllarda irak ordusu ile peşmergeler arasında, kürt özerk bölgesinin sınırları konusunda neredeyse ölümle sonuçlanacak gerginlikler yaşandı. ikby, peşmergeleri irak ordusuna entegre etmek isterken; bağdat buna sürekli direndi. ancak irak ordusu dağınık ve hazırlıksız olduğundan, artık bu konuda tartışılacak pek bir şey de kalmadı gibi görünüyor.

yeni kürdistan devleti, kuzey ve doğuda ise irak siyaset sahnesinde önemli rol oynayan iran ile muhatap olacak. tahran'ın kürtlerin bağımsızlığına anında destek vermesi pek olası değil. iran'ın bölgede uzun zamandır müttefiki ve vekili olan şam'a yardım ulaştırabilmesi için hayati bir kanal görevi gören bağdat hükümetinin bu denli zayıflamasını istemeyeceği açıktır.

irak'ın beşte birinin tahran'ın nüfuzundan çıktığı ve söz konusu bölge üzerinde muhtemelen abd ve israil etkisinin yoğunlaşacağı bir süreçte, lübnan ve suriye'yi irak ve iran'a bağlayan zincirler de zayıflayabilir. fakat iran'ın p5+1 ülkeleri (bm güvenlik kurulu daimi üyeleri + almanya) ile yürüttüğü nükleer görüşmeleri ve yaptırımlardan kurtulma arzusu göz önünde bulundurulursa, tahran'a uzlaşma baskısı gelebilir.

öte yandan, jeopolitik kaygılar da yok değil. iran'da yaşayan hatırı sayılır büyüklükteki kürt azınlık, iraklı soydaşlarından ilham alıp, tahran'a kürtlerin milliyetçi özlemlerini tanıması yönünde baskı yapabilir.

bununla birlikte, en kritik soru, bir zamanlar kürtlerin bağımsızlığına kesin bir tavırla karşı olan türkiye'nin, şimdi buna en fazla imkan sağlayacak unsur olup olmayacağı olarak duruyor.

türkiye bölgenin kudret dağıtıcı olabilir mi?

türkiye de yaptığı manevralarla kuzey irak'ta ekonomik, siyasi ve toplumsal açıdan yerini sağlamlaştırırken, kürt sorunu tam bu noktada öne çıkıyor. geçtiğimiz on yılda türkiye'nin önemli bir müttefiki haline gelen kürtler, ankara ile aralarındaki bağın güçlenmesi sayesinde en büyük mükafat olan kendi devletlerine sahip olabilirler.

türkiye, uzun yıllardır bölgede bağımsız bir kürt devleti kurulmasına şiddetle karşı çıkmasının yanında, ülkenin güneydoğusunda yaşayan kürt azınlığa karşı da sert bir savaş içindeydi. ancak abd'nin irak'ı işgal etmesi ve bunu takiben bağdat'ta adem-i merkezi sistemine geçilmesi, kürt-türk ilişkilerinin dinamiklerini değiştirdi.

ankara'nın can düşmanı kürdistan işçi partisi'ne (pkk) yardım ve yataklık edildiği iddiaları üzerine barzani ile türk yetkililer arasında yaşanan kısa bir söz düellosunun ardından, ikby ve türkiye kendilerine hızla bir orta yol buldu.

dışişleri bakanı ahmet davutoğlu'nun jeopolitik manifestosunun peşinden giden ankara, son on yıl içinde irak'ta dört konsolosluk (bağdat, basra, erbil, musul) açtı. ki, hiçbir ülkenin irak'ta bu kadar çok diplomatik temsilciliği bulunmuyor.

türkiye, ikby'deki ekonomik nüfuz alanını genişletirken, bir zamanlar arasında soğuk rüzgarlar esen bağdat ile ilişkilerini düzeltmeye çalışarak adeta bıçak sırtında yürüyor. ankara'nın yakın ilişkiler kurmak suretiyle her iki taraftan da elde edebileceği çok fazla kazanç söz konusu. nitekim türkiye, kürtlerin en büyük ticaret ortağı ve kalkınma sürecinin en büyük finansörü konumunda. 2012 itibarıyla ikby bölgesinde iş yapan türk şirketlerinin sayısı binin üzerindeydi. diğer yandan ankara, bağdat'ı da yılda onlarca milyar dolar büyüyen bir ticari pazar olarak görüyor.

adalet ve kalkınma partisi (akp) iktidarı, türkiye'deki kürt azınlıkla onlarca yıldır süren çatışmayı, son beş yılda diplomatik ve siyasi vasıtalarla sona erdirmeyi başardı. başbakan recep tayyip erdoğan, bir süre önce hükümetin yasadışı pkk örgütü ile resmi görüşmeler yapmasına imkan tanıyan yeni bir yasal düzenlemeyi türkiye parlamentosunda görüşülmek üzere gündeme getirdi. henüz on yıl öncesine kadar böyle bir şey mümkün değildi. lakin suriye'deki yıkım, ittifakları ve gizli eğilimleri öylesine ciddi biçimde değiştiren bir domino etkisi yarattı ki, asırlık ön yargılar, yeni jeopolitik gerçekler karşısında kenara itildi.

işid'in irak'ta gücü ele geçirip yerini sağlamlaştırma şekli ve hızı da ülkedeki güç dengesini değiştirerek, balkanlaşmayı artık gerçek bir olasılık mertebesine getirdi.

bağdat, otoritesini ortaya koyamamaya devam ederse, türkler de kürt bağımsızlığını bir emrivaki olarak kabul etmeye - şimdilik "desteklemek" kelimesini kullanmaktan kaçınalım - daha çok meyledecektir. fakat bunun kendi menfaatleri açısından en uygun seçenek olduğunu düşünseler bile, adımlarını dikkatli atmak zorundalar.

bir süre önce üst düzey bir türk yetkilinin bağımsız "kürdistan"ı görünürde kabul eden bir açıklama yapmasının ardından, ankara hemen ertesi gün irak'ın bütünlüğüne yönelik desteğini tekrarladı.

bunu bir kafa karışıklığından ziyade nabız yoklama olarak görmek gerek. ankara, bağdat'ı kızdırmaktan endişe ediyor. irak merkezi yönetimi, türklerin kürtler ile yakınlaşması ve ankara'nın kerkük petrolünü türkiye üzerinden avrupa ve dünyanın diğer bölgelerine taşıyacak boru hattı konusunda oynadığı iddia edilen rolden rahatsızlık duyduğunu defalarca dile getirmişti.

irak'taki durum, türk stratejistlerin de merceği altında. maliki'nin kenara çekilip ulusal birlik hükümeti benzeri bir oluşumun ortaya çıkmasına izin verip vermeyeceği ve bağdat'ın içine düştüğü siyasi çekişmeyi aşıp ülkenin geri kalanını birlik içinde tutmayı başarıp başaramayacağı merak konusu.

bağdat'ın otoritesinin tamamen çöktüğü noktada, türkiye de kürtlerin milliyetçi özlemlerini açıkça kabul etmeye daha da yaklaşacak.

başbakan erdoğan, istediği yasal düzenlemeyi parlamentodan geçirebildiği takdirde, pkk ile politikalarını da tasdikletmiş ve türkiye'deki kürtler nezdinde popülaritesini anında arttırmış olacak. bu da cumhurbaşkanlığı seçimlerine hazırlanan ve tam bir mücadelenin ortasında bulunan erdoğan için bilhassa önemli.

netice itibarıyla, irak ve suriye'de yaşanmakta olan karışıklık ve türkiye'deki siyasi devinim en çok kuzey irak'ın işine yarıyor.

fakat ankara'da ciddi ve aleni bir politika değişikliği olmadığı müddetçe, insanların geçmişten beri birbirine kin beslediği bir bölgede bağımsız bir kürt devletinin kurulması da, ayakta kalması da mümkün değil. irak'ta çözülme sürerken, kürtler ve türkler, birbirlerine aşırı derecede ihtiyaçları olduğunun farkına varabilirler.

firas el atraşi, iraklı siyaset yorumcusu ve kahire amerikan üniversitesi gazetecilik ve kitle iletişimi bölümü öğretim üyesi.

twitter'dan takip edin: @firas_atraqchi

bu makalede yer alan görüşler yazara aittir ve al jazeera'nin editöryel politikasını yansıtmayabilir.