birleşmiş milletler güvenlik konseyi'nin beş daimi üyesi ve almanya'nın oluşturduğu p5+1 grubu ile iran arasında 24 kasım 2013 tarihinde imzalanan cenevre anlaşması, 20 ocak 2014'te yürürlüğe girdi, ancak iran'da tartışmalar tüm şiddetiyle sürüyor. iran'ın dini lideri ayetullah ali hamaney için, uranyum zenginleştirme, asla taviz vermeyeceği bir kırmızıçizgi. muhafazakarlar anlaşmayı son derece olumsuz görürken, cumhurbaşkanı hasan ruhani yönetimini destekleyenler bunu pozitif bir gelişme olarak addediyor.

ruhani, batı ile kapsamlı bir nükleer anlaşmayı hayata geçirme gayretleri dahilinde yalnızca batı'nın şüphesine değil, ülke içi muhalefete de göğüs germek zorunda kalacak. lakin nihayetinde iran'ın anlaşmadan sağlayacağı potansiyel fayda, mücadele etmeye değer.

batılı güçlerin iran konusunu ele alırken çifte standart uyguladıklarına şüphe yok. nükleer silahların yayılmasının önlenmesine ilişkin antlaşma'yı (npt) imzalamayan israil'in 200-300 civarında nükleer bombaya sahip olmasında sorun görülmüyor. öte yandan, israil'in bölge genelindeki stratejik üstünlüğü de abd ordusunun desteği ile güvence altına alınmış durumda. bu da israil başbakanı binyamin netanyahu'ya, iran ile olan anlaşmazlığı kullanarak dikkatleri filistin topraklarında halen devam eden israil işgalinden başka yöne çekme fırsatı sunuyor.

iran'ın eski cumhurbaşkanı mahmud ahmedinejad'ın yahudi soykırımı ve israil hakkında kullandığı pek de akıllıca olmayan söylem, taviz vermeye karşı israilli kesimlere, iran'a 'en ağır yaptırımların' uygulanmasında ısrar edebilmeleri için mükemmel bir mazeret olurken, söz konusu yaptırımlar, iran toplumunun yapısını bozup, on milyonlarca sıradan iranlının hayatını altüst etti.

iran, npt kapsamında hakkı olan pek çok imkandan vazgeçti. cenevre anlaşması'nın ülkeye güvenlik tedbirleri anlaşması'nın ötesinde bir denetim rejimi dayattığı bir gerçek. bununla birlikte, mevcut güvensizlik ortamı düşünüldüğünde, ruhani yönetiminin barışçıl nükleer projelerinden bir kısmını durdurmaktan başka seçeneği de yoktu. bu tavizlere rağmen, anlaşma, nihai olarak iran'a nükleer enerjiyi barışçıl amaçlar doğrultusunda kullanma hakkı tanıyor.

ancak süreç daha zor müzakerelere gebe; zira iki taraf da cenevre anlaşması ve npt'yi farklı şekilde yorumluyor. iran, anlaşma ile kendilerine uranyum zenginleştirme hakkı tanındığı kanaatinde. abd'de barack obama yönetimi, iran'ın yüzde 5'e kadar uranyum zenginleştirmesine karşı bir tutum içinde gibi görünmese de, güçlü israil ve suudi arabistan lobileri ile abd'deki aşırılık yanlıları ve savaş çığırtkanları, anlaşmanın başarıya ulaşmaması için ellerinden geleni ardlarına koymuyor.

şayet batılı güçler, iran'ın uranyum zenginleştirme hakkını yazılı olarak tanımazsa müzakereler başarısız olacak. fakat hem abd, hem de iran hükümetleri, mevcut diplomatik çıkmazı çözmekte kararlı olduğundan, müzakereler dursa bile, yeniden başlamak için er ya da geç başka bir girişimde daha bulunulacaktır. diğer bir deyişle, müzakerelerin başarısız olması, mutlaka hemen bir savaş çıkacağı anlamına gelmiyor.

ülke içinde denge oyunu

nükleer anlaşma, iran siyaset sahnesinde farklı tepkilerle karşılandı. hem eski cumhurbaşkanı muhammed hatemi'nin öncülük ettiği reformcular, hem de yine eski cumhurbaşkanlarından olan ali ekber haşimi rafsancani'nin liderliğindeki pragmatistler ruhani yönetimini destekliyor. ilımlı muhafazakarlar, cumhurbaşkanından pek de memnun sayılmaz, ancak bu kesimin çoğunluğu cenevre anlaşması'na da karşı değil.

katı muhafazakarlar ise anlaşmayı sert bir dille tenkit ederek, iran'ın çok fazla ödün verdiğini, fakat buna karşılık çok az kazanım elde ettiğini öne sürüyor. muhafazakar kesimin sözcülüğünü yapan keyhan gazetesinin hamaney tarafından atanan sorumlu yazı işleri müdürü hüseyin şeriatmedari gibi iran basınından kimi isimler anlaşmayı hedef alan yazılar kaleme aldı.

şeriatmedari, konuyla ilgili olarak yazdığı bir başmakalede, anlaşma metnine göre iran'ın yabancı bankalardaki dondurulmuş hesaplarında bulunan 100 milyar doların sadece 4,8 milyar dolarını alacağını belirtti. iran meclisinin katı tutumlu üyelerinden, emekli devrim muhafızları subayı cevat kerimi kuddusi'nin de aralarında bulunduğu kimileri de, hamaney'in, anlaşma ile iran'ın uranyum zenginleştirme hakkının güvence altına alınmadığı görüşünde olduğunu iddia ediyor.

ruhani'nin bu sabit fikirli kesimi kontrol edebilmesinin tek yolu, hamaney ile çalışma ilişkisini pekiştirmekten geçiyor. nitekim hamaney, hükümeti muhalif olarak görmediği ve uranyum zenginleştirme konusundaki kırmızıçizgisine riayet edildiği müddetçe söz konusu kesimi kolaylıkla dizginleyebilir.

toplumda katı muhafazakarları destekleyen ciddi bir taban yok. bu kesim, onun yerine kendisini hamaney'in sadık destekçisi olarak yansıtıyor.

dolayısıyla hamaney'in ruhani'nin çabalarına yönelik desteği, katı tutumluları etkisiz kılıyor. eğer uluslararası atom enerjisi kurumu teftişlerin ardından iran'ın nükleer programının barışçıl olduğuna hükmeder, iran'ın düşük oranda zenginleştirilmiş uranyum üretme hakkına saygı gösterilir ve ekonomik yaptırımlar aşamalı olarak kaldırılırsa, bahsi geçen bu kesim tamamen yalnız kalacaktır.

hasan ruhani'nin seçim galibiyeti umut verici bir işaret. ancak bahsettiğimiz, iran'ın yakın zamanda demokratikleşeceğine dair değil, ülkenin savaşın gölgesini üzerinden atıp yaptırımlardan kurtulacağı yönünde bir umut. ahmedinejad yönetimi, 800 milyar dolar petrol gelirini hesapsızca harcadı, devleti yozlaştırdı ve arkasında bugün halkın cebinden çıkacak milyarlarca dolarlık borç bıraktı.

ruhani yönetimi, göreve gelmesinin üzerinden henüz altı ay geçmeden, enflasyon artışını ve ekonomideki daralmayı durdurdu. cenevre anlaşması neticesinde bazı yaptırımların kaldırılması, ekonomi üzerinde olumlu bir psikolojik etki yaratırken, yatırım iyimserliğini de arttırdı.

ekonomik koşulların iyileşmesi umudu, sokaktaki iranlı için öylesine önemli ki, pek çoğu nükleer müzakerelerini ve iran'ın batılı güçler ve orta doğu ile ilişkilerini düzeltme teşebbüsünü destekliyor. dolayısıyla, hem abd ve müttefikleri, hem de orta doğu ile bir yumuşama politikası geliştirmek iran'ın milli çıkarına uygun.

müzakereler uzun sürecek, karşılıklı güven tesis edilmesi ve iran üzerindeki ekonomik yaptırımların kaldırılması yıllar alacaktır. ancak ruhani yönetimi, dünya ile barış içinde olmaya dayalı dış politikasını sürdürür ve ekonomiyi iyileştirirse, ülke içindeki durum da demokratik kuvvetler lehine değişecektir.

iran'ın önde gelen siyasi muhaliflerinden akbar ganji, insan hakları alanındaki çalışmaları için defalarca ödüle layık görüldü. 2006 yılına kadar iran'da hapis yatan ganji'nin, iran'da şiddetsiz bir şekilde demokrasiye geçiş sağlayacak stratejiyi tasarladığı "the road to democracy in iran" isimli bir kitabı bulunuyor.

twitter'dan takip edin: @ganjiakbar

bu makalede yer alan fikirler yazara aittir ve al jazeera’nın editöryel politikasını yansıtmayabilir.