irak ve şam islam devleti (işid) örgütünün 101 gündür rehin tuttuğu musul başkonsolosu öztürk yılmaz ve diğer görevliler ile ailelerinin 20 eylül 2014 günü serbest bırakılmaları, kuşkusuz son ayların en güzel haberiydi. türkiye’nin dış politikasını adeta rehin alan rehine krizinin başarıyla çözülmesi, ahmet davutoğlu hükümetini son derece rahatlattı. rehinelerin nasıl salıverildiği, işid ile nasıl bir pazarlık yapıldığı, bir takasın söz konusu olup olmadığı gibi sorular gazeteciler için ilgi konusu olmaya devam edebilir. ancak buradan, 1986’da patlayan ve dönemin abd başkanı ronald reagan’ı çok zor durumda bırakan iran-kontra skandalı benzeri bir skandalın çıkması mümkün değil. hükümetin bu rehineleri sağ salim ülkeye getirmesi gerekiyordu, yapılması gereken neyse onu yaparak krizden başarılı bir şekilde çıktı.

bundan sonra asıl merak edilen konu, elini kolunu bağlayan rehine krizinin sona ermesinden sonra türkiye’nin, işid’e karşı abd öncülüğünde kurulan koalisyona katılıp katılmayacağı. amerikan medyasında bir süredir ankara’yı işid’in ülkedeki faaliyetlerine göz yummakla suçlayan gazete yazıları hız kesmiyor. türkiye’den bazı çevrelerin de katkıda bulunduğu bu kampanyaya göre türkiye, işid’in hem militan transferi için kullandığı bir transit noktası hem de örgüt türkiye’ye petrol satarak maddi kaynak elde ediyor. ankara ise bu suçlamaları, cumhurbaşkanı recep tayyip erdoğan ve başbakan davutoğlu düzeyinde sert bir tonla cevaplayarak kesin biçimde reddediyor.

erdoğan, söz konusu iddiaları dile getiren gazeteleri “edepsizlik” ile suçlarken; davutoğlu da türkiye’ye karşı “psikolojik ve medyatik bir operasyon” yürütüldüğünü ifade ediyor. washington’dan gelen bu baskılar, rehine engeli de artık ortadan kalktığına göre, ankara’nın işid’e karşı koalisyona katılmasına yol açar mı? türkiye’nin işid’e karşı pozisyonunun belirlenmesinde, rehine faktörü gerçekte ne ölçüde belirleyiciydi? yoksa daha derinlerde yatan kaygılar ve jeostratejik nedenler daha mı etkiliydi? 

ankara, işid’i doğuran faktörlere dikkat çekiyor

ankara şimdiye kadar çok ısrarlı ve tutarlı biçimde, öncelikle işid’in değil, onu doğuran nedenlerin sorgulanması gerektiğini ileri sürdü. türkiye’ye göre, irak ve suriye’de işid'in ortaya çıkmasına sebep olan sosyo-politik faktörler analiz edilmeden, örgütün anlaşılması ve yok edilmesi imkansız. bu faktörlerin en başında, 2003 yılında irak’ta saddam hüseyin rejimin yıkılmasından sonra ortaya çıkan ve iran’ın bölgede nüfuzunu yaymasına imkan veren yeni konjonktür yatıyor. irak’ta kurulan iran yanlısı şii nuri maliki hükümeti tarafından ülkenin sünni nüfusuna karşı uygulanan rövanşist baskıcı politikalar, sünni halkı marjinalize etti ve sünni siyasetçileri yönetimden giderek dışladı. cumhurbaşkanı yardımcısı sünni tarık haşimi, gıyabında idam cezasına çarptırıldı.

suriye’de ise iç savaş öncesinde yıllarca devam eden baskı politikaları ve ardından 2011’den bu yana devam eden iç savaş ortamında halkın maruz kaldığı katliam karşısında göç etmeye zorlanması, bu konjonktüre katkı sağladı. uluslararası güçlerin bir kısmı beşşar esed rejimine açıkça destek verirken, bir kısmı da sessiz kalmak suretiyle suriye dramasına katkıda bulundular. suriye silahlı muhalefetinin ılımlı kanadı özgür suriye ordusu (öso) ihmal edildi; daha güçlü kaynak ve motivasyona sahip radikal örgütler karşısında zayıflatıldı.

böylesi bir ortamda işid, terör ve sindirme politikasıyla gücünü pekiştirdi ve giderek kendisini, suriye ve irak’ın sünni halkları için kurtuluş ümidi olarak kabul ettirdi. irak’ta sünni araplar nüfusun yüzde 20’sini oluşturan bir azınlık iken, işid’in vaat ettiği düzende suriye ile irak birleştiği için iraklı sünniler azınlık statüsünden kurtulmuş oluyorlar. her ne kadar başarı şansı olmasa da, 1916 skykes-picot anlaşması’na dayanan ortadoğu’daki devlet sisteminin ötesine geçen bu yeni düzen vaadi, işid’e sünni arapların verdiği desteği açıklıyor.

bütün bunların yanı sıra, amerikan atlantic monthly dergisinden aaron zelin, işid’in bölgedeki sünni arap halkları tarafından anarşiyi önleyen ve düzeni sağlayan bir güç olarak görüldüğüne dikkat çekiyor. işid, işgal ettiği yerlerde, beş vakit namaz kılmayı ve kadınların çarşaf giymesini zorunlu tutmanın, içki ve sigarayı yasaklamanın yanı sıra, kurduğu tüketici koruma bürosu ile fiyatların düzenlemesi, kebapçıların denetlenmesi, sahte ilaçların imha edilmesi gibi zabıta hizmetlerini yerine getiriyor. devlet memurlarının maaşlarını ödüyor. kısacası işid, otorite boşluğunda aksayan devlet fonksiyonlarını yerine getirerek meşruiyetini tesis ediyor. örgütün koyduğu kanunları çiğneyenler şiddetli cezalarla cezalandırılıyor.

kontrolündeki alanlarda ilginç bir şekilde su, elektrik ve yol inşaatı gibi altyapı faaliyetlerini de üstlenen işid, eğer tıpkı lübnan’daki hizbullah gibi yarı devlet niteliğinde bir oluşuma dönüşürse, ortadan kaldırılması daha da karmaşık hale gelecektir. neticede halk arasında belli bir desteğe sahip bir örgütü, tıpkı afganistan ve pakistan’da taliban’a karşı yapıldığı gibi, insansız hava araçları ya da savaş uçaklarıyla bombalamak suretiyle yok edilebilecek bir grup silahlı militan olarak görmek oldukça zor.

oysa koalisyon tam da bunu öngörüyor; işid hava saldırılarıyla püskürtülecek, operasyonel kapasitesi yok edilecek. işid’in yerine alternatif demokratik nizamın tesis edilmediği bir ortamda, böyle bir askeri harekat, irak ve suriye’de sünni arap yerel halkı karşısına alır ve onları daha da militanlaştırır. arap dünyasının duayen gazetecisi fehmi hüveydi’nin tespitiyle, işid türü oluşumlara karşı mücadele ancak demokrasiyle kazanılabilir. oysa mısır ve körfez ülkelerinde ihvan gibi demokratik eğilimli hareketlerin sindirilmesi, işid’in temsil ettiği militan ideolojinin önünü açıyor.

ankara’nın işid politikasının temelleri

türkiye’nin işid’e karşı kayıtsız kalması da elbette mümkün değil. işid’in temsil ettiği militan selefiliğin bölgeye yerleşmesi, türkiye açısından son derece tehlikeli bir gelişme olacaktır. radikal selefilik, türkiye’nin tarihi mirasından süzülüp gelen, tasavvuf ve anadolu kültürüyle yoğrulmuş islam anlayışıyla bir arada yaşayamaz. işid sadece türkiye’nin güney komşularını değil, aynı zamanda osmanlı tarihi mirasının yaşamaya devam ettiği balkanlar’ı da tehdit ediyor. işid’in avrupa’daki müslüman azınlıklardan kendisine militan devşirmesi de türkiye açısından endişe verici bir durum. diyanet işleri başkanlığı’nın başbakanlığa bağlanması, bu konunun aciliyetinin ankara tarafından hissedildiğini gösteriyor.

işid gibi bir komşuyla yaşamak, ölüm korkusuyla kaçarak türkiye’ye geçiş yapan yaklaşık 200 bin kürt sığınmacının gösterdiği gibi daha fazla tahammül edilebilecek bir durum değil. işid’e karşı direnen silahlı bir güç olarak sivrilen pkk’ya silah yardımı yapılması, bugün birçok batı ülkesi tarafından artık açıkça konuşuluyor. batı güvenlik sisteminin merkezi bir üyesi olan ve bu konumunu tartışmaya açtırmayan türkiye açısından bu durum kuşkusuz dikkate alınıyor.

abd öncülüğündeki koalisyon için suriye ve irak ile uzun bir sınır paylaşan türkiye, kritik öneme sahip. bölgede abd’nin, israil hariç, hiçbir müttefikinin, türkiye kadar iyi teçhiz edilmiş ve disiplinli bir silahlı gücü bulunmuyor. türkiye’nin dışında bölgede irak ve iran’ın orduları mevcut. fakat abd genel kurmay başkanı general martin dempsey’nin ifadesiyle; irak ordusunun yarısı, abd ile işbirliği yapabilecek durumda değil, diğer yarısının da ciddi eğitime ihtiyacı var. iran’ın işid’e karşı amaç birliğine rağmen abd ile aktif askeri işbirliğine gitmesi ise stratejik ve operasyonel açıdan konu dışı. amerikan tarafı bu nedenle koalisyona türkiye’yi çekmek için baskılarını artırıyor. lakin türkiye de kendi pazarlık gücünün farkında. başbakan davutoğlu, "türkiye önüne imtihan kağıdı koyulacak ülke değil; eşit şartlarda görüşeceğiz." diyerek müzakere masasına oturacak.

diğer taraftan ankara, işid karşıtı koalisyonun dışında yer alarak iran’ı güçlendirmek ve pkk’ya meşruiyet kazandırmak istemiyor. türkiye’nin koalisyona katılmayı kategorik olarak reddetmesi, esed’in müttefiki olan iran’ı oyun kurucu konumuna getirecek. bundan dolayı hükümet, kaygılarını devam ettirse de, geri planda kalmak suretiyle koalisyona katkıda bulunabilir ve bunun karşılığında özellikle suriye’deki ılımlı muhalifler için bazı ciddi karşılıklar elde edebilir. ankara, bir yanda işid’e ağır darbe vurulurken, güç dengesinin baas rejimi lehine değişmesi ve suriye halkının kendi kaderiyle baş başa bırakılmasını istemiyor. zira işid’i ortaya çıkan sosyo-politik koşulları değil, işid’in kendisini ortadan kaldırmayı amaçlayan her türlü girişim, neticede çok daha derin sorunları beraberinde getirecek.

türkiye’nin işid ile savaşa katkı sunmak için ileri süreceği başlıca şartlar; suriye’nin kuzeyinde muhalefete nefes aldıracak bir uçuşa yasak bölgenin oluşturulması, muhalefete sağlanacak hayati askeri destek ve irak’ta sünnilerin yeniden sisteme entegrasyon sürecinin hızlandırılması. irak’ta haydar ibadi başkanlığında kurulan yeni hükümet ve abd’de barack obama yönetiminin kongre’den de onay alan suriye’deki ılımlı muhalefete destek kararı, bu şartların karşılanması doğrultusunda atılan ilk adımlar.

yine de suriye’deki ılımlı muhalefete, askeri güç dengesini değiştirecek uçak savar füzeleri gibi, kritik silahların teslim edilip edilmeyeceği henüz belli değil. abd içinde, bu silahların işid benzeri örgütlerin eline geçebileceği yönünde, gerek cumhuriyetçi gerekse de demokrat parti mensubu siyasetçiler tarafından ifade edilen ciddi kuşkular var. bizzat nato tarafından uygulamaya konulacak bir uçuşa yasak bölge, bu konudaki endişeleri giderecek bir formül sunuyor. hem türkiye hem de abd hükümeti, suriye ve irak’ta mezhebi açıdan çoğulcu bir idari yapı kurulmaksızın, ortadoğu’da kalıcı bir barış ortamının yerleşmesinin mümkün olmadığı konusunda hemfikir. üzerinde anlaşılamayan husus, bunun nasıl gerçekleşeceği.

yrd. doç. dr. hasan kösebalaban, istanbul şehir üniversitesi ve mount holyoke college öğretim üyesi.

twitter’dan takip edin: @hkosebalaban

bu makalede yer alan görüşler yazara aittir ve al jazeera’nin editöryel politikasını yansıtmayabilir.