irak ve şam islam devleti (işid) örgütünün 6 haziran 2014 tarihinde musul'da başlattığı harekat ile birlikte irak yeni bir sürece girdi. ülkenin siyaset, güvenlik ve yönetim yapılanması yeniden tartışılır konuma geldi. örgüt irak'ta halen etkiliyken, işid sonrası ülkede siyasetin yüzü ve ittifakların değişeceğini söylemek mümkün. işid ortak bir tehdit algısı yaratsa da bütün kesimlerin işid sonrası için pozisyon aldığı bir gerçek. irak'taki tarafların tümü, işid meselesinin bir şekilde sona ereceği düşüncesiyle, işid sonrasına hazırlanıyor. fakat bundan önce musul'un nasıl geri alınacağı büyük bir sorun teşkil ediyor.

musul, tam anlamıyla işid'in kalesine dönmüş durumda. nitekim irak güvenlik güçleri, peşmergeler ve merkezi hükümet destekli şii milis gruplarının şimdilik musul merkeze yönelik bir operasyonu yok. abd önderliğindeki koalisyon güçlerinin musul'a sadece hava operasyonları düzenlediği biliniyor. mevcut durumda işid'in musul çevresiyle bağlantısını kesmeksizin bölgeye bir operasyon düzenleme olasılığı düşük görünüyor.

irak'taki bütün kesimler için musul bir muamma. o sebeple ancak çevresinde tam etkinlik sağlandıktan sonra musul'a bir operasyon düşünülebilir. lakin musul dışındaki bölgelerde de tam etkinlik kurulduğunu söylemek zor. kerkük çevresindeki işid etkinliği, örgütün 29-30 ocak 2015 tarihlerinde kerkük'te gerçekleştirdiği saldırılarla kanıtlandı. kerkük'te her ne kadar geriletilmiş olsa bile işid'in saldırı gücünü koruduğu net biçimde ortaya çıktı.

işid karşısında ne peşmergelerin ne irak güvenlik güçlerinin ne de milislerin tek başına mücadele etme gücü olduğu işid'in kerkük saldırısıyla görüldü. ayrıca havadaki sisten faydalanarak kerkük saldıran işid'e karşı düzenlenen hava operasyonlarının dahi tek başına yetersiz kaldığı ortaya çıktı. bu nedenle olası bir musul operasyonu öncesinde dikkate alınması gereken konular var.

musul operasyonu öncesinde neler yapılmalı?

daha önce de bahsedildiği gibi, irak'taki hiçbir kesimin işid'e karşı tek başına savaşma gücü yok. işid ile mücadelede havadan ve karadan destek şart. irak'taki siyasi ayrışmaların bir yana bırakılıp işid ile ortak mücadele edilmesi tek yol. ortak mücadele şüphesiz iraklıların kendi aralarındaki dayanışmanın işid'i bertaraf etmeye yeteceği anlamına gelmiyor. uluslararası koalisyonun yanı sıra irak'ın da tüm unsurlarıyla içerisinde yer aldığı bölgesel bir işbirliği mücadele konseptinin geliştirilmesi lazım. ancak irak'ta derinleşen siyasi ayrışma, buna pek izin vermiyor. zira işid sonrası irak'ta demografik yapı ve saha hakimiyeti konusunda önemli bir dönüşüm yaşanıyor.

irak kürt bölgesel yönetimi'nin (ikby) güvenlik gücü peşmergelerin, hakimiyet alanının genişlediği; musul ve diyala çevresindeki tartışmalı bölgeler olarak anılan coğrafyada etkinliğinin arttığı görülüyor. diğer yandan irak güvenlik güçlerinin işid karşısında etkisiz kalmasıyla milisleşme de söz konusu. haydar ibadi hükümeti, işid’e karşı savaşan grupları destekleme politikası izlemeye başladı. ayetullah ali sistani'nin fetvasının ardından şiiler tarafından kurulan ve "haşti şaabi" (millet yığınları ya da gönüllü birlikler) olarak anılan silahlı güçlere destek verilerek irak güvenlik güçlerine takviye birlikler oluşturuldu. çok sayıda bölgede irak ordusu yerine onlar işid ile savaştılar ve bağdat ile kerkük arasındaki coğrafyada etkinlik kurdular.

irak hükümeti, abd'nin de desteğiyle, işid'in etkinlik kurup kontrol sağladığı anbar, diyala ve selahattin gibi vilayetlerde, örgüte karşı olan sünni arap aşiretleriyle anlaşma yoluna gitti. örneğin; selahaddin'de, başta cuburi aşireti olmak üzere, hamdani, lıheyb, kuveys, ubeydi, isravi, habeş gibi aşiretler de işid'e karşı birleşik bir cephe oluşturdu ve sonuç almaya başladı. bundan doğan coğrafi ayrışmanın işid sonrası dönemde gruplar arasında bir mücadeleye yol açmasını engellemek için farklı unsurlar arasındaki uyumun sağlanması son derece önemli.

işid'in elinden alınan yerlerdeki güvenliğin net olarak sağlanması ve örgütün aynı bölgeleri tekrar ele geçirmesinin engellenmesi de işid ile mücadelede kritik bir nokta. işid'e karşı operasyonların sürekliliği ve devamlılığının sağlanması bir diğer zorunluluk. operasyon sürekliliği, işid ile savaşan taraflar arasında yüksek düzeyli bir koordinasyon gerektiriyor. ama böylesi bir eşgüdümün sağlanabildiğini söylemek şimdilik zor. aynı cephede savaşan farklı güçlerin bile hatları ayrışmış durumda.

işid'in kerkük saldırısında görüldüğü gibi, hava operasyonunun kısıtlı kaldığı durumlar ortaya çıkabiliyor. bundan dolayı işid ile mücadelede kara savaşının son derece önemli olduğu görülüyor. bu ihtiyaç, işid'le kara savaşının daha güçlü biçimde yürütülmesini de hayati kılıyor. işid'in yerel desteğinin kesilmesi de örgütle mücadelede kritik adımlardan biri. 

musul operasyonu mümkün mü?

görüldüğü gibi işid ile mücadelede kapsamlı bir stratejinin izlenmesi gerektiği açıkça ortaya çıkıyor. işid, mevcut durum itibarıyla tikrit, diyala, bağdat ve musul çevresinde geriletilmiş olsa bile hâlâ etkinliğini koruyor. bilhassa musul içerisinde halen son derece güçlü bir varlık barındırıyor. musul, örgütün hem suriye hem de irak'taki etkinliği açısından lojistik üs niteliğinde. işid'in musul'daki kontrolünün zayıflatılabilmesi için musul dışındaki etkinliğinin bitirilmesi önemli bir faktör. nitekim işid karşısında mücadele eden herkesin bu konuda hemfikir olduğunu söylemek mümkün. bu tercih, irak ordusu ve peşmergelerin yanında işid ile savaşan diğer güçlerin de musul'un geri alınması için yapılacak operasyona tam olarak hazırlanmasına dönük bir zaman kazanma hamlesi aynı zamanda.

irak merkezi hükümeti, özellikle irak ordusunun işid'le kapsamlı bir savaşa henüz hazır olmadığının bilincinde. irak başbakanı ibadi, irak güvenlik güçlerinin eğitimi için 1 yıla ihtiyaçları olduğunu zaten açıklamıştı. irak güvenlik güçleri, bu süreçte hem eğitiliyor hem de yeniden yapılandırılıyor. irak'taki görüştüğümüz bazı yetkililer, musul dışındaki yerlerde işid'in etkinliğinin bitirilmesi durumunda, örgütün çok direnmeden musul'u da teslim edeceği kanısındalar. nisan-mayıs 2015 civarında işid'e musul'da operasyon yapılacağı konuşuluyor. lakin irak'ta bu konuda da bir görüş birliği yok. ikby başbakanı neçirvan barzani, musul'a en erken 2015'in sonbaharında operasyon yapılabileceğini açıkladı. öte yandan abd'nin eylül 2014'te işid stratejini açıklayan başkan barack obama da işid'le mücadelenin 3 yıl sürebileceğini söylemişti. bu nedenle kısa vadede musul'un işid'den geri alınması zor görünüyor.

uzun vadede ise işid'i irak topraklarından çıkarmak pek mümkün gözükmüyor. en azından işid zihniyetinin irak'ta yerleştiğini söylemek mümkün. zira işid aslında bugünün meselesi değil. 2003 sonrası irak'ta farklı isimlerde etkinlik kuran örgütün yerelden önemli ölçüde destek aldığı biliniyor. bu noktada sünnilerin siyasi sürece entegrasyonu son derece önemli. bilindiği gibi mevcut durumda işid'in hakimiyetindeki bölgelerde yaşayan sünni halkın, işid'in harekatı öncesi irak merkezi hükümetine yönelik gösterileri ve talepleri dikkate alınmalı. irak'taki sünniler üzerinde nuri maliki hükümetlerinin yarattığı baskı, işid'in yeniden yeşermesine sebep oldu. bu nedenle işid'i bertaraf etmek için onu ortaya çıkaran faktörlerin kaldırılması şart.

işid'in sünni bölgelerde etkinlik kazanmasında toplumsal, siyasal ve hatta ekonomik faktörlerin etkisi göz önüne alındığında, askeri tedbirler yanında toplumsal, siyasal ve ekonomik reformların yapılması da örgütle mücadelede büyük önem taşıyor. bu noktada irak'taki federalizm daha gevşek bir yapıya kavuşturularak sünnilere, en azında hakim oldukları bölgelerde, daha fazla özerklik imkanı tanıyacak bir idari yapının ortaya konması yüksek sesle konuşuluyor.

örneğin; irak başbakanı ibadi'nin hükümet programında açıkladığı üzere, her vilayetin kendi halkından oluşacak ve bulunduğu vilayeti korumakla sorumlu olacak "ulusal muhafız gücü" kurulması planı bunu işaret ediyor. fakat irak'taki yeniden milisleşme eğilimi, şiiler dışındaki kesimi tedirgin ediyor. bu tedirginliğin güven bunalımına yol açtığı bir gerçek. bu nedenle işid'le mücadelede sistematik ve kapsamlı bir yaklaşımın sergilenmemesi durumunda, işid bitirilse bile farklı çatışma dinamiklerinin ortaya çıkması işten bile değil.

bilgay duman, ortadoğu stratejik araştırmalar merkezi (orsam) uzmanı. irak üzerine çok sayıda yazı ve rapor kaleme aldı; konferans, çalıştay ve sempozyumlarda sunumlar yaptı. irak'ta gerçekleştirilen 2010 genel seçimleri, 2013 yerel seçimleri, 2013 irak kürt bölgesel yönetimi parlamento seçimleri ve 2014 genel seçimlerinde uluslararası gözlemci olarak yer aldı. duman, abant izzet baysal üniversitesi uluslararası ilişkiler bölümü'nde doktora çalışmalarını sürdürüyor.

twitter'dan takip edin: @bilgayduman

bu makalede yer alan görüşler yazara aittir ve al jazeera'nin editöryel politikasını yansıtmayabilir.