Kronoloji
Kronoloji: Öncesi ve sonrasıyla 12 Eylül
Siyasi cinayetler, kanlı 1 Mayıs, Çorum ve Maraş olayları, Meclis'in kilitlenmesi, ekonomik buhran ve diğerleri... Türkiye tarihine bir balyoz gibi inen sürecin kilometre taşları.
Konular:
Kenan Evren
türkiye'nin siyasi ve sosyal hayatını yeniden dizayn eden 12 eylül süreci öncesindeki çalkantılar, askeri müdahalenin ardından yerini mutlak baskının hakim olduğu bir atmosfere bıraktı.
darbenin ardından 650 bin kişi göz altına alındı, 1 milyon 683 bin kişi fişlendi. açılan 210 bin davada 230 bin kişi yargılandı, 7 bin kişi için idam cezası istendi. 517 kişiye idam cezası verildi, 50 kişinin cezası infaz edildi.
98 bin 404 kişi örgüt üyesi olmak suçundan yargılandı, 30 bin kişi sakıncalı olduğu için işten atıldı. 14 bin kişi yurttaşlıktan çıkarıldı, 30 bin kişi siyasi mülteci olarak yurtdışına gitti.
171 kişinin gözaltında işkenceden öldüğü belgelendi. 937 film sakıncalı bulunduğu için yasaklandı. 23 bin 677 derneğin faaliyeti durduruldu. 3 bin 854 öğretmen, üniversitede görevli 120 öğretim üyesi ve 47 hakimin işine son verildi.
31 gazeteci cezaevine girdi, 300 gazeteci saldırıya uğradı. üç gazeteci silahlı saldırıda öldürüldü.
gazeteler 300 gün yayın yapamadı, 13 büyük gazete için 303 dava açıldı, 39 ton gazete ve dergi imha edildi.
cezaevlerinde toplam 299 kişi yaşamını yitirdi, 14 kişi açlık grevinde öldü.
| 1977 |
1 mayıs: istanbul taksim meydanı’nda düzenlenen işçi bayramı kutlamalarında kalabalığın üzerine meçhul saldırganlar tarafından bir binanın çatısından ateş açıldı. hâlâ aydınlatılamayan ve tarihe 'kanlı 1 mayıs' olarak geçen olayda 33 kişi hayatını kaybetti.
13 haziran: dönemin başbakanı süleyman demirel istifa etti. milliyetçi cephe hükümeti sona erdi.
29 mayıs: izmir havaalimanı'nda cumhuriyet halk partisi genel başkanı bülent ecevit’e silahlı saldırı düzenlendi. sağ kurtulan ecevit, kontrgerillayı suçladı.
21 haziran: hükümeti kurma görevini alan chp lideri bülent ecevit kabineyi açıkladı.
| 1978 |
15 ocak: sol ve sağ örgütler arasındaki şiddet olayları arttı, son iki haftada 30’dan fazla kişi öldü.
16 mart: istanbul üniversitesi’nden çıkan sol görüşlü kalabalık bir öğrenci grubunun üzerine bomba atıldı ve otomatik silahlarla ateş açıldı. '16 mart katliamı' adı verilen olayda yedi öğrenci öldü, 47 kişi yaralandı. saldırı aydınlatılamadı, üç kişinin yargılandığı dava 2008 yılında zamanaşımından düştü.
17 nisan: adalet partisi üyesi malatya belediye başkanı hamit fendoğlu, kendisine gönderilen bir bombalı paketi açarken, gelini ve iki torunuyla birlikte öldü. malatya’da büyük olaylar yaşandı. sokak gösterileri günlerce sürdü.
19 mayıs: ankara’da, gençlik ve spor bayramı’nda kız öğrencilerin kıyafetlerinden dolayı aleyhte tezahürat yapıldı. istanbul’da tribünlerin önünde bomba patladı. antakya’da kız öğrencilere saldırıldı, elbiseleri yırtıldı. msp genel başkanı necmettin erbakan, anıtkabir’deki anma törenine katılmadı.
2 haziran: madrid’de ermeni örgütü asala’nın düzenlediği silahlı saldırı sonucunda, türkiye’nin madrid büyükelçisi zeki kuneralp’in makam arabasında bulunan eşi necla kuneralp, emekli büyükelçi beşir balcıoğlu ve aracın şoförü öldü. büyükelçi araçta bulunmadığı için kurtuldu. bu tarihten sonra ermeni örgütü 21 ülkede gerçekleştirdiği saldırılarda 42 türk diplomat hayatını kaybetti.
4 ekim: mhp istanbul il başkanı recep haşatlı, oğluyla birlikte evinde uğradığı silahlı saldırı sonucu öldürüldü. cinayeti, 'marksist leninist silahlı propaganda birliği' örgütü üstlendi.
9 ekim: ankara’da bahçelievler semtinde yedi türkiye işçi partisi üyesi öğrenci, abdullah çatlı ve haluk kırcı’nın da aralarında olduğu ülkücüler tarafından evlerinde öldürüldü. kırcı 1999'da yakalanıp yargılandı ve hüküm giydi. cezaevinden çıktıktan sonra verdiği röportajda, "o zaman gençtik; bizleri kullandılar" dedi.
20 ekim: itü elektrik fakültesi dekanı bedri karafakioğlu istanbul’da uğradığı silahlı saldırı sonucunda yaşamını yitirdi.
27 kasım: abdullah öcalan pkk örgütünü kurdu.
19 aralık: kahramanmaraş’ta çiçek sineması’na bomba atılması olayının sol görüşlü gruplar tarafından gerçekleştirildiği haberinin yayılmasıyla ayaklanan sağcı ve ülkücü gruplar, sol partilerin ve derneklerin binalarına saldırdı. kısa sürede karşılıklı çatışmaya dönen olaylar bir hafta sürdü. 100’den fazla vatandaşın öldüğü olaylarda alevilere ait 200'ün üzerinde ev yakıldı, işyerleri tahrip edildi.
şiddet olaylarının kontrolden çıkma nedeni olarak, güvenlik güçlerinin, saldırıların kendilerine yöneldiği iddiasıyla kentten çekilmesi gösterildi. bu durum aleviler üzerindeki baskının ve saldırıların artması anlamına geliyordu. olaylar kayseri ve gaziantep'ten gönderilen askeri birliklerin müdahalesiyle bastırıldı.
olayların ardından istanbul ve ankara dahil çok sayıda ilde sıkıyönetim ilan edilmiş, başbakan ecevit ise olayların kendisini, uzun süredir direndiği sıkıyönetim talebine zorlamak için kontrgerilla tarafından çıkarıldığını söylemişti.
26 aralık: 13 ilde daha sıkıyönetim ilan edildi.
| 1979 |
1 şubat: milliyet gazetesi başyazarı ve genel yayın yönetmeni abdi ipekçi, istanbul nişantaşı’ndaki evinin önünde otomobilinin içindeyken uğradığı silahlı saldırıda öldürüldü. saldırının faili mehmet ali ağca 5 ay sonra yakalandı. ağca, 6 ay sonra ülkücü bir grubun yardımıyla, tutulduğu askeri cezaevinden kaçtı ve bulgaristan'a geçti.
9 nisan: cia hesabına casusluk yaptığı öne sürülen mit istihbarat başkan yardımcısı emekli albay sabahattin savaşman 17 yıl 6 ay hapis cezasına mahkum oldu.
25 nisan: sıkıyönetim tbmm tarafından 2 ay daha uzatıldı.
13 mayıs: tüsiad gazetelere ilan vererek, bülent ecevit hükümeti’nin çekilmesini istedi.
11 haziran: imf’nin baskısıyla türk lirası’nda devalüasyon yapıldı.
13 temmuz: ankara’da mısır büyükelçiliği’ni basan üç filistinli, elçilik personelini rehin aldı. çıkan çatışmada bir polis ile bir bekçi öldü. eylemciler 15 temmuz’da teslim oldu.
5 ekim: içişleri bakanı hasan fehmi güneş sinema oyuncusu aynur aydan’la ilişkisinin basına yansıması sonucu görevinden istifa etti.
19 kasım: milliyetçi gazeteci - yazar, eski ap milletvekili ilhan egemen darendelioğlu istanbul’da uğradığı suikast sonucu hayatını kaybetti.
27 aralık: türk silahlı kuvvetleri, cumhurbaşkanı'na uyarı mektubu verdi. genelkurmay başkanı orgeneral kenan evren ile kuvvet komutanlarını imzasını taşıyan mektupta ülkedeki iç karışıklıkla ilgili rahatsızlıklar dile getirildi.
mektup 2012 yılında mahkeme tarafından kabul edilen 12 eylül davası iddianamesinde 'müdahalenin şartlarını olgunlaştırma' kararınının bir yıl önce alındığının delili olarak gösterildi.
mektupta "türk silahlı kuvvetleri ülkemizin bugünkü hayati sorunları karşısında siyasi partilerimizin bir an önce, milli menfaatlerimizi ön plana alarak, anayasamızın ilkeleri doğrultusunda ve atatürkçü bir görüşle bir araya gelerek anarşi, terör ve bölücülük gibi devleti çökertmeye yönelik her türlü hareketlere karşı bütün önlemleri müştereken almalarını ve diğer anayasal kuruluşların da bu yönde yardımcı olmalarını ısrarla istemektedir" ifadelerine yer verildi.
| 1980 |
1 ocak: genelkurmay başkanı evren ile kuvvet komutanları çankaya köşkü'nde cumhurbaşkanı fahri korutürk ile görüştü.
24 ocak: '24 ocak kararları' olarak bilinen ekonomik program açıklandı. yaşanan ekonomik istikrarsızlık, üretimin azalması ve karaborsacalığın oluşması gibi nedenlerin ortadan kaldırılması için kamu harcamalarının sınırlandırılması, ücretlerin düşürülmesi, serbest döviz kuru gibi ekonomik önlemlerin alınması kararlaştırıldı. bunun için süleyman demirel, daha sonra türk siyasi yaşamına damgasını vuracak bir ismi, turgut özal'ı başbakanlık müsteşarı olarak atadı. imf ile bu kapsamda bir anlaşma imzalandı.
6 nisan: fahri korutürk’ün cumhurbaşkanlığı süresinin sona ermesiyle tbmm’de seçim bunalımı başladı. chp ve ap adaylarını son anda gösterdi. seçimler sırasında hiçbir aday cumhurbaşkanı olmak için yeter oyu alamadı. meclis onlarca defa tekrar oylama yaptı fakat bir türlü yeni cumhurbaşkanı seçilemedi.
korutürk’ün görevinin bitişinin ardından 9 kasım
1982’ye kadar cumhurbaşkanı seçilemedi. [aa]
27 mayıs: mhp’li eski bakanlardan gün sazak devrimci sol örgütü üyeleri tarafından aracına binerken öldürüldü.
17 haziran: genelkurmay başkanı kenan evren, kuvvet komutanları ve genelkurmay 2. başkanı necdet öztorun'a kod adı 'bayrak harekatı' olan bir darbenin 11 temmuz 1980'de gerçekleştirilmesi talimatını verdi.
2 temmuz: 'bayrak harekatı' süleyman demirel hükümetinin güvenoyu almasıyla ertelendi.
4 temmuz: kahramanmaraş’ta yaşanan alevi-sünni çatışmasına benzer olayların tekrarı çorum'da yaşandı. olaylarda resmi kayıtlara göre 57 kişi hayatını kaybetti.
19 temmuz: eski başbakanlardan nihat erim istanbul dragos'ta öldürüldü.
22 temmuz: disk'in eski genel başkanı, maden-iş sendikası başkanı kemal türkler, nihat erim cinayetine misilleme olarak öldürüldü.
28 ağustos: '5 eylül 1980'den itibaren her an hazır olunması' bildirilen 'bayrak harekatı' emirleri özel kuryelerle kuvvet komutanlarına teslim edildi.
5 eylül: dışişleri bakanı ap’li hayrettin erkmen, tbmm’de gensoru ile düşürülen ilk bakan oldu.
6 eylül: msp genel başkanı necmettin erbakan tarafından israil’in kudüs’ü başkent ilan etmesini protesto etmek amacıyla konya’da düzenlenen mitingde söylenen sözler, tsk tarafından "şeriat amaçlı bir kalkışma girişimi" olarak değerlendirildi.
kenan evren darbe bildirisini okurken kara kuvvetleri komutanı orgeneral nurettin ersin ve jandarma genel komutanı orgeneral sedat celasun yanındaydı. [aa]
12 eylül: ordu ülkenin yönetimine el koydu. genelkurmay başkanı evren ve kuvvet komutanlarından oluşan milli güvenlik konseyi üyeleri darbe bildirisini trt aracılığıyla duyurdu.
bildiride, "türk silahlı kuvvetleri el ele vererek iç hizmet kanunu'nun verdiği türkiye cumhuriyeti'ni kollama ve koruma görevini yüce türk milleti adına emir ve komuta zinciri içinde ve emirle yerine getirme kararını almış ve ülke yönetimine bütünüyle el koymuştur" ifadelerine yer verildi.
daha sonraki bidirilerle sıkıyönetim bölgelerine komutanlar atandı. siyasi partiler ile türk hava kurumu ve çocuk esirgeme kurumu dışındaki derneklerin faaliyetleri yasaklandı. polis, jandarmanın emrine verildi.
darbenin gece 03:00'te ilanından sonra aynı gün sabah saat 5:30'da süleyman demirel, bülent ecevit ve necmettin erbakan'a genelkurmay başkanı imzasıyla birer tebliğ gönderildi.
tüm tebliğlerde "tsk yönetime el koymuştur. hükümetiniz feshedilmiş, parlamento üyeliğiniz düşmüştür. talimatı getiren subayın ikazlarına uyunuz" ifadesiyle birlikte gidecekleri adresler belirtildi.
17 eylül: gözaltı süresi uzatıldı.
18 eylül: milli güvenlik konseyi'nin başkan ve dört üyesi tbmm onur salonu'nda törenle yemin etti.
erdal eren’in yaşının tespiti için kemik
muayenesi yapılmadı. [aa]
19 eylül: 1402 sayılı yasa, sıkıyönetim komutanlarının bütün kamu personelini gerekçesiz görevden alabilecek şekilde yeniden düzenlendi.
8 ekim: darbeden sonra ilk idam edilenler solcu necdet adalı ve sağcı mustafa pehlivanoğlu oldu. cezaları sabaha karşı ankara merkez kapalı cezaevi'nde infaz edildi.
kenan evren, 2012 yılındaki 12 eylül davası’nda "bir sağdan, bir soldan astık" diyerek tarafsız davrandıklarını söyledi.
11 ekim: aranan mhp genel başkanı alparslan türkeş ve diğer milletvekilleri dahil 36 mhp'li hakkında gıyabi tutuklama kararı verildi.
15 ekim: erbakan ve diğer msp'liler 2 numaralı askeri mahkeme tarafından tutuklandı.
10 kasım: onur yayınları sahibi ilhan erdost, mamak askeri cezaevi'ne götürülürken, dövülerek öldürüldü.
3 aralık: 17 yaşında olduğu söylenen erdal eren, resmi nüfus kaydındaki yaşı göz önüne alınarak idam edildi. eren, 17 günlük yargılamadan sonra idam edildi.
19 aralık: disk davası başladı.
| 1981 |
24 nisan: msp'lilerin yargılanmasına başlandı. erbakan için 14-36 yıl hapis istendi.
29 nisan: toplam 587 sanıklı mhp ve ülkücü kuruluşlar davasında türkeş dahil 220 sanık hakkında idam istendi.
22 temmuz: evren, erzurum konuşmasında "artık yeni aldığımız bir kararla ilk ve ortaokullara, liselere mecburi din dersi konulacaktır" dedi.
15 ekim: ülkedeki bütün siyasi partiler kapatıldı.
| 1982 |
| 13 temmuz: geçici maddeler dışında 200 maddeden oluşan yeni anayasa tasarısı açıklandı. |
7 kasım: yeni anayasa için halk oylaması yapıldı. anayasa yüzde 90'ın üzerinde oyla kabul edildi. evren yedi yıllığına cumhurbaşkanı seçilirken, milli güvenlik konseyi de cumhurbaşkanlığı konseyi'ne dönüştü.
| 1983 |
| 24 nisan: siyasi partiler yasası çıktı. |
20 mayıs: anavatan partisi (anap) kuruldu.
6 kasım: darbe sonrası ilk genel seçimler yapıldı. turgut özal liderliğindeki anavatan partisi oyların yüzde 45‘ini alarak tek başına iktidar oldu.
| 2010 |
12 eylül: anayasa değişikliği için yapılan referandum sonucunda 12 eylül darbesinin sorumlularının yargılanmasını engelleyen geçici 15. madde kaldırıldı.
| 2012 |
4 nisan: darbeden sonra ülkeyi yöneten milli güvenlik konseyi’nin hayatta kalan iki üyesi yargılanmaya başlandı. genelkurmay başkanı kenan evren ve hava kuvvetleri komutanı tahsin şahinkaya ilk duruşmaya sağlık raporu göndererek gelmedi.
iki isim, "türkiye cumhuriyeti anayasası'nın tamamını veya bir kısmını değiştirmeye veya ortadan kaldırmaya ve anayasa ile teşekkül etmiş olan türkiye büyük millet meclisi'ni ortadan kaldırmaya veya görevini yapmasına engel olmaya cebren teşebbüs etmek'' suçlamasından 'ağırlaştırılmış müebbet hapis cezası' istemiyle yargılanıyor.
11 nisan: tbmm darbe ve muhtıraları araştırma komisyonu kurulması için verilen önergeler oybirliği ile kabul edildi. 17 milletvekilinden oluşan komisyon, 1404 sayfalık bir rapor hazırladı. (raporun birinci ve ikinciciltleri)
20 kasım: hastanede yatan evren ve şahinkaya telekonferans yöntemiyle ilk kez hakim karşısına çıktı.
21 kasım: evren ve şahinkaya, 'kurucu iktidar' olduklarını belirterek, mahkemenin kendilerini yargılayamayacağını iddia ettiler. "bugün de olsa aynı şekilde ihtilal yapardık" diyen evren, sorulara yanıtvermedi.
| 2013 |
13 şubat: dönemin genelkurmay başkanı kenan evren ile hava kuvvetleri komutanı orgeneral tahsin şahinkaya, davada haklarının ihlal edildiği gerekçesiyle anayasa mahkemesi'ne bireysel başvuru yaptı.
27 mart: 32 yıldır süren ve 1243 sanıkla başlayan devrimci sol örgütü ana davası "olağanüstü zamanaşımı" gerekçesiyle düştü. 2009’da ömürboyu hapis cezasına çarptırılan 39 sanık da serbest kaldı.
| 2014 |
| 18 haziran: ankara 10. ağır ceza mahkemesi, kenan evren ve tahsin şahinkaya'yı 765 sayılı türk ceza kanunu'nun "devlet kuvvetleri aleyhine cürümler" başlıklı 146. maddesi uyarınca ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasına çarptırdı. mahkeme daha sonra takdirini kullanarak sanıklar hakkındaki cezayı müebbet hapse çevirdi. |
Yorumlar