suriye ve irak’taki istikrarsızlık ve merkezi hükümetlerin otoritesinin sarsılması ile iki ülkede de devlet dışı yeni bir aktör ortaya çıktı. irak şam islam devleti (işid) adı altında faaliyetlerini sürdüren bu aktör, irak’ın musul kentini ele geçirdikten sonra güneye doğru ilerleyişini sürdürüyor. pek çoklarına göre bu durum irak-suriye arasında ingilizlerin ve fransızların birinci dünya savaşı sırasında ana hatlarıyla çizdikleri sınırı yıkarak sykes-picot düzenini sona erdirdiğinin ilanı.

ingiltere ve fransa arasında 16 mayıs 1916'da imzalanan gizli anlaşmayla suriye ve irak'ın bugünkü sınırları ana hatlarıyla çizilmişti. ancak sınırlar çizilirken herhangi bir etnik ya da mezhepsel kaygı gözetilmedi. sınırlar tamamen ingiltere ve fransa’nın çıkarları esas alınarak şekillendi. dönemin rus çarlığı’nın da onay verdiği gizli sykes-picot anlaşması ancak komünist devrimin ardından sovyetler birliği tarafından tüm içeriğiyle ifşa edildi.

‘suriye ve irak kaynakları sömürüldü’

prof. enver ziya karal’ın osmanlı tarihi kitabında yer alan bilgiye göre sykes-picot anlaşması, ingiltere ve fransa'nın başı çektiği uzlaşma devletleri’nin, kendilerine bağlı ve osmanlı hâkimiyetine karşı bir arap devleti veya federasyonu kurulması fikrinde uzlaşması sonucu imzalandı. karal’ın kitabında şu ifadeler geçiyor:

"uzlaşma devletleri bugünkü irak’ın ingiliz denetimine bırakılması, suriye’nin ise fransa’nın hâkimiyetinde kalması üzerine fikir birliğine vardılar. ingiliz yönetimi, etkisi altına alacağı irak vasıtasıyla hindistan yolunu güvence altına almakla kalmayıp, aynı zamanda manchester fabrikaları için pamuk, ingiliz deniz filoları için de petrol tedarik etti. fransa’ya verilen suriye kıyıları (lübnan dahil) sayesinde fransa, suriye’nin tahıl kaynaklarını sömürebilecekti."

‘sorun cetvelle çizilen yapay sınırlar’

süleyman demirel üniversitesi öğretim üyesi doç dr. ahmet özer’e göre, bugünkü büyük problemin kaynağı ‘emperyal güçlerin kendi çıkarları doğrultusunda cetvelle çizdikleri yapay sınırlar’.

bu yüzyılın ortalarına doğru ortadoğu’da yeni bir yapılanmanın söz konusu olabileceğini söyleyen özer, işid’in bölgedeki yükselişini ise genel olarak maliki yönetiminin mezhepçi politikalarına bağlıyor:  

"maliki üç büyük yanlış yaptı. hep şiilerden yana oldu ve sünnileri devre dışı bıraktı. saddam devrildikten sonra saddam’ın artıklarıyla ilgili bir regülasyon yapmadı, saddam’ın general ve subayları örgütlendi. işid de bu örgütlenme içerisinde yer aldı. işid, sünni halkın bu rahatsızlığını gördü ve onu kullandı. üçüncü yanlışı ise kürdistan bölgesel yönetimi ile iyi geçinmek yerine onlarla kavgalı hale geldi. onların yüzde 17 hissesini vermedi ve türkiye ile olan ilişkilerini hazmedemedi. şimdi onlardan destek ister duruma geldi. maliki’nin tüm yol ve yöntemleri iflas etti."

işid’in tek başına bir aktör olmadığını belirten özer, “sanki işid kendi 2 bin kişilik gücüyle irak ordusunu dağıttı. böyle bir şey yok. musul ve tikrit halkı davet etti işid’i. milyonluk kentte halk destek vermezse 2 bin kişinin başarılı olma şansı var mı? hele ki böyle terörü besleyen bir örgütün orada tutunma şansı var mı?” diyor.

‘sınırların değişmesine izin verilmez’

raiy el yevm gazetesi genel yayın yönetmeni ünlü arap gazeteci abdülbari atvan ise, sykes-picot ile ortadoğu’nun mevcut sınırlarının tamamen ortadan kalkacağını düşünmüyor. suriye ile irak arasında çizilen sınırlarda ise değişiklik görülebileceğini söylüyor.

uluslararası ve bölgesel güçlerin sykes-picot sınırlarının tamamıyla değişmesine müsaade etmeyeceğini ifade eden atvan, bu sınırların içinde israil dâhil tüm ortadoğu ülkelerinin olduğunu, bundan dolayı topyekûn değişimin şimdilik imkansız olduğunu belirtiyor.

atvan, irak ve suriye arasındaki sınır değişikliğinin ise mezhep ve etnisite ayrımı üzerine kurulacağını söylüyor.

rakka ve musul arasında bir devlet kurulabileceğini ancak bunu elde tutmanın çok zor olacağını kaydeden atvan, bölgedeki bazı güçlerin bunu engellemeye çalışacağını belirtiyor.

maliki’yi eleştiren atvan, “tam anlamıyla bir başarısızlık örneği. kariyeri tamamıyla bitmiştir. irak’ın başbakanı olduğunu iddia ediyor ama o sadece kendi şii destekçileri ve partisinin başbakanı. onun yeni hükümeti kurabileceğine inanmıyorum” ifadelerini kullanıyor.   

atvan, sünni grupların işid’e desteğinin ise değişken olduğunu ve iki grubun aslında maliki karşıtlığında birleştiğini söylüyor. atvan’a göre gelecekte işid’e karşı ayaklanabilirler. ileride karmaşık bir sorun oluşturacak olsa da şu anki durum ‘düşmanımın düşmanı benim dostumdur stratejisi.’

dışişleri bakanlığı stratejik araştırmalar merkezi başkan yardımcısı doç dr. mesut özcan ise ortadoğu’daki değişim süreciyle ilgili şunları söyledi:

"şu anda devam eden bir süreç var. ortadoğu’da uzun süreli bir geçiş sürecinden bahsetmek mümkün. bu sadece suriye ve irak’la sınırlı değil. mısır, libya ve diğer ülkeler de dahil. arap baharı ile başlayan süreç inişleri ve çıkışlarıyla devam edecek. geçiş süreci biraz uzun sürüyor. genel olarak büyük beklentiler var insanlarda. herkes kısa sürede çok önemli toplumsal, siyasi ve ekonomik sorunların çözülmesini bekliyor. çözülmeyince de hayal kırıklıkları büyük oluyor ve bunun sonucunda başka türlü yansımaları ortaya çıkıyor. bugün yaşananlar biraz da onunla alakalı."