bir hafta içinde ebu bekir bağdadi liderliğindeki irak şam islam devleti (işid) güçleri, saddam hüseyin'in komutanlarından izzet ibrahim liderliğindeki nakşibendi ordusu ve irak aşiretleri devrim konseyi gibi sünni arap aşiretlere bağlı güçlerden oluşan birçok silahlı grup, irak'ın 1 milyon nüfuslu ikinci büyük kenti musul'u, ninova eyaletinin büyük bölümünü, tikrit ve selahaddin eyaletinin başka bölgelerini, doğuda diyala ve kuzeyde kerkük'e yakın bölgeleri kontrol altına aldı.

sünni arapların yaşadığı neredeyse tüm bölgeler bağdat'ın kontrolünden çıktı. buna halep, rakka ve deyri zor arasındaki suriye bölgeleri eklenebilir. zira bu topraklar, işid'in kontrolüne geçmiş bölgelerin bir parçasını oluşturuyor ve büyük askeri mühimmat ve finans sağladığı için askeri eylemin başarısında payı önemli.

irak güçlerinin hızla çöküşüne neden olan birçok etken var. bunları başbakan nuri maliki'yi destekleyen güçlerin azalması ve maliki'yi reddeden güçlerin artması olarak özetlemek mümkün. zira maliki, belli başlı tüm yetkileri elinde tuttuğu ve tüm güvenlik organları doğrudan ve dolaylı onun kontrolü altına girdiği için iki ana şii gücün (ammar hekim'in başkanı olduğu yüksek islam konseyi ve mukteda sadr'ın örgütü) desteğini kaybetti.

sadr, maliki'yi despotlukla suçladı, görevden uzaklaştırılmasını istedi ve son parlamento seçimlerinde maliki'nin iktidarda kalmasına karşı çıkan cephe içinde ammar hekim ile ittifak yaptı. bu tutum irak silahlı güçlerinin kenetlenmesini zayıflattı. zira ordu güçlerinin çoğu, sadr ve hekim'in milislerine bağlı unsurlardan oluşmaktaydı ve bu güçler maliki'nin iktidarından şüphe duymaya ve emirlerini yerine getirmekte tereddütlü davaranmaya başladılar.

sünni aşiretlerin maliki'ye olan hoşnutsuzlukları daha büyüktü. zira maliki, sünnilerin yaklaşık bir yıl süren barışçıl gösterilerini görmezden geldi, eylem alanlarında 'teröristleri barındırmakla' suçladı ve protestolarını bitirmek için güce başvurdu. felluce'ye savaş ilan etti, suriye'de beşşar esed'in yaptığı gibi uçaklarla ve varil bombalarıyla bombaladı, bakan rafi isavi gibi protestolara katılan sünni liderlerin tutuklanması emrini verdi.

sünni protestoculara yönelik bu güvenlik tercihi, maliki'nin bir süredir yürüttüğü dışlayıcı tutumlar dizisinin bir halkasını oluşturuyor. amerikalıların sayıları 100 bin civarında tahmin edilen sahva güçlerine verdikleri vaatleri inkâr etti. onları irak güçlerine entegre etmedi ve maaşlarını kesti. dolayısıyla bu gruplara, kendilerine kaynak sağlayan ve maliki'yi düşürmeye çalışan silahlı güçlere katılmaktan başka bir seçenek bırakmadı.

kürtler de maliki'yi devirme noktasında bu güçlerle hemfikir. zira maliki, kürtlerin anayasada yer alan mali ödeneklerden doğan haklarını vermedi. kürtlere, türkiye ile enerji anlaşması yaptıkları için yargı üzerinden cezalandırılacakları tehdidinde bulundu. erbil ile tartışmalı bölgelerin durumunun çözümünü sürüncemede bıraktı.

bu güçlerin maliki'yi devirme talebiyle uyum göstermesi, maliki'nin manevra alanını daralttı. buna karşın maliki'yi devirmeye çalışan silahlı güçlerin manevra alanını genişletti. tüm sünni güçler, silaha başvurma tercihinde birleştiler ve kürtlerin tarafsızlığı sünnilere yardımcı oldu. kürtler maliki'yi kurtarmak için harekete geçmediler. hatta daha önce maliki'nin kürtlerin kontrolüne geçmesine karşı çıktığı petrol zengini kerkük bölgesini aldılar. kürtlerle mücadele edebilecek bir tek irak ordusu kalmıştı. askerlerin de parçalanan şii güçler arasında orduya bağlılıkları problemli olduğu için moralleri bozuktu.

bu askeri işgalin genişlemesi birçok etkene dayanıyor. işgal, taleplerini irak'la sınırlayan güçlerden (aşiret güçleri ve eski irak ordusunun unsurları gibi), dini güçlerden (nakşibendi tarikatı mensupları veya direnişçi sünni güçler gibi) ve bölgesel çerçeveyi kabul etmeyip islam hilafeti kurmaya çabalayan ancak genişlemesini şiilerin kontrolündeki bölgelerle sınırlayan (işid gibi) güçlerden oluşuyor.

işid, sünni oldukları için kürtlere saldırmadı ve güvence verdi. bunun yanı sıra işid'in kaynakları sınırlı. the economist'e göre işid güçlerinin sayısı 10 ile 20 bin arasında değişiyor ve yaklaşık 6 bini irak'ta, 5 bini ise suriye'ye dağılmış durumda. daha geniş bir alanı kontrol altına almak için bu sayı yeterli değil. ayrıca işid hâlihazırda suriye bağlantı yolu ile irak'ta günlük 300 bin varil petrol üreten beyci rafinerisi gibi hayati öneme sahip merkezlere yoğunlaşıyor. bu belirleyici unsurlar, işid'i ürdün veya kuveyt'e saldırmaktan alıkoyuyor. çünkü hem bu ülkeler sünni mezhebe mensup; iki ülkenin müttefiki suudi arabistan'la iyi ilişkileri bulunan sünni aşiretlerinin düşmanlığını çekmekten endişe ediyorlar. hem de bu yola girerlerse örgüt faaliyetlerini devasa bölgelere yaymış olacaklar.

bu yaklaşımlara rağmen işid'in ilerleyişi birçok güç açısından bir tehdit oluşturdu. başbakan maliki, kontrolünden çıkan bölgeleri geri alabilecek silahlı kuvvetlere muhtaç ve bağdat'ın düşmesinden endişe ediyor. irak şii güçleri, bu işgalin şiilerin yaşadığı bölgelere veya kutsal mekânlara ulaşmasından endişeli. iran, bağdat'taki müttefikinin düşmesinden ve suriye yolunun kesilmesinden korkuyor. esed yönetimi, örgütün suriye'de daha fazla yayılmasını sağlayacak ilave kaynaklara ulaşmasından kaygı duyuyor. abd, batılı güçler, rusya ve çin, irak ile suriye arasında dünyanın dört bir yanından cihatçı güçleri çekecek, eğitecek, finanse edecek ve silahlı eylemler gerçekleştirmek üzere yeniden kendi ülkelerine gönderecek bir cihat devletinin kurulmasından endişe ediyor.

yaşananların tehlike ile fırsatı bir araya getirdiğini düşünen güçler de var. bu gelişme, iran'ın irak üzerindeki hegemonyasını kırma ve tahran'ı şam'dan koparma ihtimali nedeniyle bir yandan suudi arabistan'ın işine geliyor. ancak diğer yandan işid, suudi rejiminin meşruiyetini tanımayan ve geçmişte suudi arabistan'da silahlı eylemler yapan el kaide örgütünün bir kolu sayıldığı için de riyad'ı tehdit ediyor.

benzer bir durum türkiye için de geçerli. gelişmeler tahran'ın bağdat üzerindeki hegemonyasını kırdığı, irak kürdistanı ve suriye kürtleri üzerinde sürekli baskı oluşturduğu için bir yandan türkiye'ye yararken, diğer yandan ankara için tehdit de oluşturuyor. zira silahlı kişiler, musul'da türk diplomatları alıkoydu. ayrıca bir sünni devletin kurulması, irak'ta ileride türkiye kürtlerine emsal teşkil edecek bir kürt devletinin kurulmasına yol açacaktır.

bu taraflar, gelip çatan tehlikeyi bertaraf etmek, rakiplerini zayıflatmak ve kazanımlarını büyütmek için farklı ajandalar üzerinden bir ilişki kuracaktır. farklı güçlerin stratejilerini üç senaryoya ayırmak mümkün:

statükoyu korumak için silahlı yanıta bel bağlamak, irak'ın toprak bütünlüğünün korunması karşılığında sünnilerin irak sistemine siyasi katılımı ve sünnilere kürdistan bölgesine benzer bir bölge verilmesi ya da irak'ın üç devlete bölünmesi.

sonuç

farklı senaryolar içinde şartları belirleyecek güçler, maliki'yi çözüm yolunda engel olarak görüyorlar. zira maliki ya şii uzlaşının oluşmasını engelleyen askeri çözüm içinde yer alıyor, ya siyasi çözüm içinde sünni katılımın artmasını engelliyor, ya da kürt işbirliğini engelleyip kürdistan hükümetinin hoşnutsuzluğunu körüklüyor. bu eğilimler maliki'nin gitmesi ihtimalini baskın kılıyor. askeri çözüm çağrısı yapanların sayısı azalıyor, başta suudi arabistan ve katar olmak üzere siyasi çözüm isteyenlerin şansı artıyor. çünkü siyasi çözümün riskleri ve maliyeti daha az ve avantajları kürdistan bölgesi de dahil herkesi kapsıyor. siyasi çözümden (bu çözümü başarısız kılmaya çalışacak olan) işid zarar görecektir sadece ancak irak'ta sosyal zeminini ve dışarıda uluslararası desteğini kaybedecektir.

suriye'deki şartlar işid'in irak'taki askeri eylemlerindeki başarısının doğrudan sebebi. bu nedenle suriye'de etkili dış güçler (iran da dahil) irakın istikrar bulmasının, suriye krizinin çözümüne ihtiyaç duyduğu sonucunu çıkaracaktır. ki böylelikle cihatçı güçler dayanacakları sosyal bir zemin bulamasınlar.

suriye'de işid'in dolaylı şekilde beşşar esed rejimine hizmet ettiğini düşünen iran bakış açısı değişiyor. çünkü esed'in devrimcilere yönelik 'el kaide' suçlaması dış kamuoyunda artan bir kabul görmektedir. ayrıca işid esasında suriye silahlı muhalefetiyle savaşıyor, muhalefeti adam akıllı yoruyor ve darbelerini esed rejimine yoğunlaştırmasını engelliyor. ancak işid'in irak sünni bölgeleri kontrol altına alma operasyonlarına katılmasıyla birlikte iran, örgütü kendi çıkarları için de tehlikeli görüyor. irak'taki bu gelişme, suriye'de farklı uluslararası güçlerin bakış açılarını çözüme yaklaştıracaktır. çözümün ana hedefi ise işid'in arap bölgesinde yaşanan çekişmelerde en büyük kazanan taraf olmasını engellemek olacaktır.

havas takiye, cezayirli yazar. al jazeera araştırmalar merkezi'nde araştırmacı. siyasi ve stratejik konularda makaleleri ve araştırmaları yayınlanıyor.