suudi arabistan'ın yemen'de husiler ve eski cumhurbaşkanı ali abdullah salih'e karşı yürüttüğü kararlılık fırtınası operasyonu, türkiye-iran ilişkilerini, (bu ilişkiye hükmeden birçok denklemi değiştirebilecek) yeni bir sınavla karşı karşıya getirdi. ankara'nın özellikle operasyona güçlü desteğini açıklaması, tahran'ın ortadoğu'daki gelişmelerde oynadığı rolü sert şekilde eleştirmesi ve yeni bölgesel ittifakların ortaya çıkması ihtimali sonrası kararlılık fırtınası'nın kara harekatı aşamasına geçer ve türkiye de bu harekatı desteklerse…

türk hilali ve iran güneşi arasındaki mücadele

tarih boyunca türkiye-iran ilişkilerine arap maşrik, körfez ve orta asya bölgesi etrafında çekişme ve rekabet damgasını vurdu. o çekişmenin mirası, bugünlerde suriye, irak, yemen ve lübnan sahalarında çıkarlar, bölgesel nüfuzlar ve siyasi roller ile mezhepçiliğin iç içe geçtiği temeller üzerinde yeniden canlanmaya başladı. bu durum, tarihi simgelerin jeopolitik zemine yansıtılmasını pekiştiriyor.

safevi ve osmanlı devletleri arasındaki tarihi çekişme, şimdilerde patlak verdiği sahalarda iran güneşi (safevi şah ismail, iran bayrağının sembolü olarak güneşi seçmişti) ile osmanlı döneminden bu yana ülke bayrağının sembolünü oluşturan türk hilali arasında güçlü şekilde mevcut. bu da iki ülke arasındaki bölgesel çatışmaya işaret ediyor. çatışmanın temelini, 1514-çaldıran savaşı'nın iki devletin coğrafi sınırlarını belirlemesinden itibaren beliren jeopolitik ve toplumsal zemindeki mücadele oluşturuyor.

aralarındaki yüksek çıkarlar ve birinci derecede önemli ekonomik ve güvenlik etkenlerine rağmen türkiye-iran çekişmesi, fırtınalı bölgesel gelişmelerde yeniden yüzeye vurdu. zira arap devrimlerinin tunus ve mısır'da başlayıp oradan yemen ve suriye'ye geçmesinden itibaren türk-iran bölünmüşlüğü, bilhassa (karmaşık, yerel ve bölgesel savaşlara girmiş toplumsal yapılar arasında derin çatışmaların yaşandığı) suriye ve irak'ta daha da derinleşti.

türkiye ve iran, suriye ve irak'ta yaşanan olaylar karşısında farklı tutumlar aldı. her tarafın kendi sebepleri, saikleri ve özgün bir stratejisi var. tahran, suriye rejimine tam desteğini açıkladı. yaklaşık 30 yıldan fazladır suriye ile kurduğu ittifak gölgesinde, tahran'ın şam'a yönelik bu desteği gayet doğal ve anlaşılır. bu bakış açısından hareketle iran, suriye rejimine içerideki ve dışarıdaki muhalifleriyle savaşında destek vermek için tüm platformlarda harekete geçti.

ankara ise suriye rejiminin düşürülmesi için tüm alanlarda tersi yönde harekete geçti. her sahanın şartları farklı olsa da aynı arka plan, irak ve yemen'de yaşananlar için de geçerli. cumhurbaşkanı recep tayyip erdoğan'ın kararlılık fırtınası'nı destekleyen güçlü tutum alışı ve buna karşılık erdoğan'ın iran ziyaretinin iptal edilmesi taleplerine kadar varan öfkeli iran tepkisini bu temelde okumak gerekiyor.

türk tutumu ve erdoğan'ın iran ziyareti

kararlılık fırtınası operasyonu'nun başlamasıyla birlikte erdoğan'ın bölgedeki iran politikalarına getirdiği eleştiriler, tahran'a yönelik en güçlü türk tutumunu oluşturdu. oysa türkiye geçmiş dönemde, suriye ve irak'taki gelişmelerine ilişkin aralarındaki farklı yaklaşımlar yüzünden iran ile çekişmemişti.

erdoğan, france 24 televizyon kanalına verdiği söyleşide, iran'ı ilk defa 'bölge üzerinde hegemonya kurmaya çalışmak' ile suçladı ve 'bunun kaldırılamayacak bir durum' olduğunu belirtti. ayrıca 'yemen, suriye ve irak'tan güçlerini çekmeye' çağırdığı iran'dan 'zihniyetini değiştirmesini' isteyerek suudi arabistan ve diğer körfez ülkelerinin bu tür davranışları kabul etmediğine işaret etti. erdoğan, tahran'ın politikalarına yüklenirken kararlılık fırtınası'nı desteklediğini belirtti ve bu bağlamda ankara'nın lojistik destek sunmaya hazır olduğunu ifade etti.

erdoğan'ın bu tutumu, iran'da büyük tepki uyandırdı. dışişleri bakanı muhammed cevad zarif, erdoğan'ın tutumunu, bölgede istikrarı tehdit eden stratejik tehlike olarak nitelendirdi. iran dışişleri bakanlığı, türkiye'nin tahran maslahatgüzarı barış saygın'ı çağırarak erdoğan'ın açıklamalarını protesto etti. birçok iranlı milletvekili ve yetkili de erdoğan'ın 7 nisan 2015 tarihli tahran ziyaretinin iptal edilmesini istedi.

ancak öfkeli iranlıların tepkileri, suudi arabistan kralı selman bin abdulaziz ile telefon görüşmesi sırasında aynı pozisyonu yineleyen erdoğan'ın tutumunu değiştirmedi. hatta türk dışişleri bakanlığı, riyad ile ilişkilerinde yaşanan iyileşmenin ışığında suudi-türk koordinasyonunun varlığına atıfla, kararlılık fırtınası operasyonu hakkında ankara'nın önceden bilgilendirildiğini açıkladı.

bazı gözlemciler, ankara ile tahran arasında kararlılık fırtınası etrafındaki açıklamalar savaşından dolayı erdoğan'ın ziyaretini iptal edeceği yönünde (özellikle bazı iranlı yetkililerin talepleri sonrası) tahminlerde bulundular. hatta erdoğan'ın bizzat kendisi, ziyaretin gündemde olduğunu açıklamasına rağmen, "yemen'deki gelişmeler bizim açısından çok önemlidir." diyerek iptal ihtimaline işaret etti ve ziyarete gönderme yaparak, "gelişmeler bizden farklı kararlar almamızı gerektiriyor." dedi.

her halükarda erdoğan'ın iran ziyareti, iki ülkenin ilişkiler tarihinde bir dönüm noktası olarak görülebilir. ortak çıkarları koruma politikası çerçevesinde anlaşmazlıkların şiddetini düşürmeyi amaçlayan ziyaretin iptali, ankara-tahran ilişkilerinin çatışma dönemine girişinin başlangıcı olurdu. böyle bir çatışma ise yemen, irak ve suriye'de yaşanan gelişmelerin etkisiyle büyüyebilirdi.

çıkarlar kuralı ve yeni ittifaklar

bölgedeki türk-iran çekişmesi yeni değil ve günümüzde bu çekişmenin (şiddetine rağmen) iki ülke arasındaki klasik rekabet oyunu kuralları çerçevesinde kalacağı tahmin ediliyor. zira iki ülkenin, mart 2015 itibarıyla beşinci yılına giren suriye krizindeki çekişmesi, şu ana kadar ikili ilişkilere darbe vurmadı. aksine türkler ve iranlılar, sanki yüksek çıkarlarının hali hazırdaki çekişmeyle hiçbir ilişkisi yokmuş gibi, ekonomik ilişkilerini geliştirmeye çalıştılar. petrol, gaz ve ticaret alanındaki projeler, tarafların birbirine büyük önem vermesine yol açtı. hatta türkiye, iran'a dayatılan batılı yaptırımların etkisini azaltma noktasında büyük rol oynadı. türkiye ve iran'ın ticari ve mali ilişkileri aksamadan devam etti.

iran ile batı arasında iran'ın nükleer faaliyetleri konusunda bir uzlaşmaya varılmasından bahsedilmesiyle birlikte bu yönde bir anlaşmanın, ankara ile tahran'ın ekonomik ilişkilerinin (özellikle de türkiye'nin petrol ve doğalgaz boru hatlarının uluslararası koridoruna dönüşmesi sonrası) yeni bir döneme taşıyacağı düşünülüyor. hem türkiye hem de iran, aralarındaki ticaret hacmini önümüzdeki birkaç yılda 40 milyar dolara yükseltmek için bu nükleer anlaşmaya bel bağlıyor.

ekonomik boyutun yanı sıra türkiye ile iran arasında, bölgede bağımsız bir kürt devleti kurulmasına izin verilmemesi yönünde zımni bir anlaşma var. ankara ve tahran, kürtlerin yaşadığı bölgelerin (irak, iran, türkiye ve suriye) birinde kurulacak bağımsız bir kürt devletinin, diğer ülkelerdeki kürtler ile uluslararası anlaşmaların çizdiği sınırlarının yanı sıra toplumsal ve ulusal yapılarına da yansıyacağının farkında. dolayısıyla iki ülkenin anlaşmazlıklarının boyutu ne olursa olsun, bu konudaki türkiye-iran koordinasyonu stratejik bir değer olarak kalacaktır.

yine de bütün bu çıkarlar, türkiye-iran ilişkilerinde dramatik gelişmelerin yaşanabileceği ve ikili ilişkere hükmeden dengelerin altüst olabileceği tahmininde bulunmaktan alıkoymadı gözlemcileri. özellikle de yemen krizinin büyümesi, iran'ın yemen'e doğrudan müdahale etmesi ve kararlılık fırtınası'nın bir kara harekatına dönüşmesi halinde…

belki de türkiye-iran çatışmasının ilk göstergesi, bölgede artan iran nüfuzuyla mücadelede türkiye-suudi arabistan ittifakının belirmesidir. kaldı ki iran'ın batı ile olası nükleer anlaşmasının, tahran'ın bölgede elini serbest bırakacağı da tahmin ediliyor.

burada kararlılık fırtınası etkisiyle oluşan türk-suudi ittifakının, körfez arap ülkeleri, mısır, sudan, ürdün, fas, pakistan ve türkiye'yi içine alan batı destekli kapsamlı bir eksenin parçası olduğu gözlemlenebilir. bu durum, siyasi çözümlerin şu ana kadar sonuçsuz kalmasının ardından bölgesel sorunlar (bilhassa suriye krizi ve rejimin güç yoluyla düşürülme çabası) bağlamında tahran ile giriştiği çekişmesinde ankara'ya güçlü bir ivme kazandırabilir.

burada ayrıca bahsedilen fırtınalı gelişmelerin gölgesinde türkiye ile mısır arasındaki anlaşmazlıkların dozunda bir azalma gözlemleniyor. cumhurbaşkanı abdulfettah sisi'yi iç reformlar yapmaya sevk ederek (çünkü ankara, kahire yönetimine açılım için bu reformları şart koşuyor) türkiye-mısır ilişkilerinin iyileşmesi için riyad’ın arabuluculuk yaptığı konuşuluyor. işler bu doğrultuda giderse ülkesinin iran politikalarına yönelik sabrının tükenmeye başladığını ifade eden erdoğan, suriye üzerinden de olsa iran ile anlaşmazlıkların şiddetini hafifletme politikasından, suriye üzerinden de olsa kararlı saldırı politikasına geçebilir. 

hurşid deli, suriyeli yazar. suriye devlet televizyonunda haber editörü ve müdürü olarak çalıştı. iran merkezli el alem televizyonunun şam muhabirliği ve müdürlüğünü yaptı. el hayat, en nehar ve el müstakbel gibi gazetelerde makaleleri yayımlandı. türkiye ve kürt konularında uzman olan yazarın 'türkiye ve dış politikanın sorunları' başlıklı bir kitabı bulunuyor.

bu makalede yer alan fikirler yazara aittir ve al jazeera'nin editöryel politikasını yansıtmayabilir.