irak'ta haydar ibadi'nin başbakanlığa aday gösterilmesi, nuri maliki'nin üçüncü kez bu göreve aday olması etrafındaki hukuki ve siyasi tartışmaları sonlandırdı. ibadi, ağırlıklı şekilde abd'nin, kısmen de iran'ın doğrudan ve dolaylı baskıları ile yaşanan tartışmaların ardından hükümeti kurdu ve 8 eylül 2014 günü parlamentodan güvenoyu aldı.

washington, maliki liderliğindeki önceki irak hükümetinin, irak ve şam islam devleti (işid) örgütüyle mücadelesini desteklemeyeceğini açıklamıştı. abd'nin bu tutumu, irak'taki farklı blok ve grupların, önemli isimleri tarafından temsil edildiği bir hükümetin kurulmasının önünü açtı. zira kapsamlı bir temsil çağrısı yapan washington'ın istediği de bu yöndeydi.

abd'nin ibadi hükümetine ilk tepkisi, dışişleri bakanı john kerry'inin 10 eylül'de bağdat'ı ziyaret edip ibadi ile görüşmesi oldu. saatler sonra abd başkanı barack obama, irak ordusunun desteklenmesi, eğitilmesi ve silahlandırılması ile işid'e karşı yaklaşık 40 devleti içeren uluslararası ittifakın kurulmasını içeren planını açıkladı. öncesinde birleşmiş milletler (bm) güvenlik konseyi, 15 ağustos 2014 tarihli ve 2170 sayılı 'işid'ın kovuşturulması ve bm sözleşmesi'nin 7. bendi doğrultusunda en sert yaptırımların uygulanması' kararını çıkarmıştı.

yüz değişikliği, (her ne kadar bazı yüzler önceden denenmiş ve bakanlık görevlerinde başarısızlığa uğramış isimlerse de) "müşterek ve irak'a ait olana" ulaşma amaçlı program, yöntem, politika ve araçlarda kapsamlı bir değişim ona eşlik etmedikçe, tek başına yetersizdir. bununla beraber değişim ve yeni bakanlıklar, arap dünyası kadar bölgesel ve uluslararası çevrelerde olumlu karşılandı.

zorunlu bir başlangıç olarak irak'taki yönetim değişiminin başarısı, bazı temel taleplerin karşılanması ve yıllardır askıda kalan dosyaların çözümüne ihtiyaç duyuyor. değişimin başarı düzeyi, geleceğe dönük değişimin kapısını açabilir. aksi takdirde bu değişim, klasik etnik ve mezhep temelli iktidar paylaşım döngüsü içinde dönüp duracaktır.

ibadi'nin maliki'den aldığı miras

başbakan ibadi'ye selefinden kalan miras, karmaşık ve zor. irak'ı bölen bu miras, kendi sarmalını yırtması için müstesna bir çabaya ihtiyaç duyuyor. o mirasın sonuncu ve en tehlikeli parçası ise hilafet ilan eden; hristiyanlar, ezidiler ve şabaklar da dahil herkesten bağlılık isteyen işid'in saldırıları. etnik ve dini azınlıklara mensup o iraklılar, soğukkanlılıkla öldürüldüler, musul ve sincar'daki yerleşim bölgelerinden tehcir edildiler. türkmenler de telafer ve diğer kentlerden göçe zorlandılar.

işid, bununla da yetinmedi; kiliseleri, manastırları, mescitleri, cami ve tapınakları da yerle bir etti. içlerinden çoğunu patlatıp tamamen ortadan kaldırdı. oysa bu eserler, irak ve dünyanın paha biçilmez kültür mirasıydı. bilhassa musul'daki hz. süleyman camisi ve hz. yunus mescidi ile ezidilerin sincar dağları'ndaki laliş tapınağı gibi…

dahası maliki'nin mirası, irak'taki sünni ve şii toplumsal bölünmüşlüğünü derinleştirdi. hatta sünni çoğunluğa sahip birçok eyalet, bu mirası protesto etti; adaletin gözetilmesi ve aldatmalara son verilmesini istedi. irak, kürt-arap bölünmüşlüğüne de sahne olmuştu. o bölünmüşlük; bm kurucu sözleşmesi'nin 140. maddesinin yorumundan kerkük'ün geleceğine, işid'in tehditleri sonrası peşmerge'nin el koyduğu petrol yatakları, bütçe, petrol ihracatı vb. konularda federal devletle yaşanan anlaşmazlıklarda baş gösterdi.

'kanun devleti' ittifakının maliki'nin adaylığındaki ısrarı, şii ulusal ittifakı bloğu içindeki anlaşmazlıkları derinleştirdi. cuma hutbelerinde değişim, mevki ve makama sarılmama çağrısı yapan şii dini merciinin görüşleri, herkesin dikkatini çekti.

bu karmaşık tablo karşısında ibadi, ilk adımlarını nasıl atabilir? ayaklanan sünni ağırlıklı eyaletlerin (anbar, salahaddin, musul, diyala, kerkük ve bağdat'ın kenar semtleri) adil ve meşru taleplerini karşılarken, terörle mücadele ve askıdaki sorunların çözümündeki önceliklerini nasıl belirleyebilir? bunların yanı sıra başka eyaletlerin de reformlar, hizmetler, yolsuzlukla mücadele ve eşitlikle ilgili benzer talepleri söz konusu. bu durum, gündemdeki konularla baş etmek için tüm güç ve kesimlerin işbirliği ve çabasını gerektiriyor. 

irak'taki yeni ibadi hükümetin önündeki temel sorunlar şöyle sıralanabilir:

1) el kaide veya işid gibi terör örgütleriyle mücadele ve birleşik irak devletinin yeniden kazanılması: ülkedeki tüm silahlı unsurların ve farklı isimler altında faaliyet gösteren milislerin silahlarının alınmasına çalışılmalı ve silahlar sadece devletin tekelinde olmalı. bu mücadele, ordu ve keza güvenlik organlarının asli rolü ve tarihsel sembolik konumunun tekrar kazanılması, bağımsızlığını büyük ölçüde kaybeden irak yargısına iade-i itibar yapılmasını gerektiriyor. devlete prestij kazandıracak böylesi gelişmeler, vatandaşın devletine, hükümet ve yargı organlarına güvenini tazeleyecek uygun bir zemin sağlayacak.

2) genelde sünnilere yönelik politikalara eşlik eden marjinalleştirme, dışlama ve ayrımcılığa son verilmesi için çalışılması: mezhepçiliği yasaklayan ve 'irak yurttaşlığı' kimliğini güçlendiren yasalar çıkarılarak gerçekleşir. ayrıca parlamento, sorgulama ve adalet yasası'nın iptali yönünde bir karar çıkarmalı. sorgulama ve adalet yasası, abd'nin irak işgali sırasında sivil vali olarak görev yapan paul bremer'in 13 mayıs 2003'te görevi doğrudan teslim aldığında çıkardığı "baas'ın kökünü kurutma" yasasının bir sonucu. 

3) kürt dosyasının irak'ın bütünlüğünün sağlanması amacıyla diyalog ve karşılıklı anlayış sergilenerek ele alınması: bm'nin kerkük'e dair 140. maddenin akıbetinin görüşülmesi, maddenin uygulanmayan noktalarının hayata geçirilmesi, buradaki şartların kerkük'ün sivil halkının eğilimi (bu eğilim kürt bölgesel yönetimi'ne katılmak, bağımsız bölge oluşturmak veya federal devlet çerçevesinde bir irak kenti olarak kalmak olabilir) doğrultusunda ve insani haklarına saygıyı kapsayacak şekilde düzeltilmesi şart. her halükarda kerkük'te barışçıl yaşam ile etnik, dinsel, mezhepsel ve toplumsal çeşitliliği korumak; ayrımcılık yapmamak; insan haklarına saygı göstermek ve sebebi ne olursa olsun zorunlu göçe başvurmamak vurgusu yaparak kentin tarihsel hassasiyetini gözetmek gerekiyor.

konu, 2003 yılı öncesi ve sonrasında ortaya çıkan demografik değişimlerin, 9 haziran 2014 sonrasının jeopolitik değişikliklerin (kerkük petrol yatakları ve petrol ihracatıyla ilişkisi), bir bütün olarak irak'ın, bölge halkının ve özellikle de kerkük halkının çıkarlarını dikkate alan kapsamlı bir bakış açısı çerçevesinde çözülmesine ihtiyaç duyuyor.

4) bütçenin onaylanmaması sebebiyle kötüye giden ekonomik sorunların çözülmesi: petrol ve gaz yasası'nın çıkarılmaması yüzünden, diğer ülkelerle yapılan anlaşmalar etrafındaki uyuşmazlıkların giderilmesi. petrol ve gaz yasası, 2007'de parlamentoya sunuldu, ama o günden beri uzlaşmaya varılamadı. konu ayrıca devletin tüm birimlerinde idari veya mali yolsuzlukların çözümünü, hiç kimseye yasanın üstünde bir dokunulmazlık verilmeksizin yolsuzluğa adı karışanların, insanların rızkı ve kamu parasıyla oynayanların şiddetle cezalandırılmasını öngörüyor.

5) sığınmacılar dosyasının çözülmesi: sığınmacılar dosyası, irak'taki hristiyanlar, ezidiler, şabaklar ve türkmenlerin yanında felluce, anbar, salahaddin, musul, diyala, kerkük, bağdat kemeri ve diğer alanlardaki halklar açısından insani, toplumsal, psikolojik ve ekonomik yönleriyle (ödenekler ve tahsis edilen hibeler) açısından büyük çabalar gerektiren epey kabarık bir dosya. bm ve iltica eden sığınmacıların ülkelerine gönderilmesiyle ilgilenen kurumlarıyla işbirliği, uğradıkları zararın tazmini ve insani sıkıntılarının giderilmesi kaçınılmaz. bunlar da ancak işid ve benzerlerinin ortadan kaldırılmasıyla, hukukun üstünlüğü ilkesinin irak devletinin görevlerinin ilk sırasına konulmasıyla ve özellikle de yargının rolünün güçlendirilmesiyle gerçekleşir.

6) irak'ın arap coğrafyasına, arapların da irak'a kazandırılması: körfez ülkeleri, bilhassa suudi arabistan ve birleşik arap emirlikleri ile diğer arap ülkeleri, irak'taki değişimi kutladılar ve ibadi hükümetini sıcak karşıladı. bu tavrın ekonomik, ticari ve güvenlik (terörle mücadele) anlaşmalarıyla olumlu yönde kullanılacağını düşünüyoruz. kültür, sanat ve toplumsal ilişkiler, irak'a büyük rolünü ve tarihi konumunu kazandıracak şekilde güçlendirilebilir. aynı zaman zarfında araplar da irak'ı siyasal ve bölgesel sahada önemli ve etkili bir kardeş ülke olarak görerek bağdat'a yüzlerini dönebilirler. irak böylece siyasi, ekonomik, toplumsal ve kültürel olarak arzulanan rolünü oynayabilir.

abd ve iran arasında uzlaşma yoluyla varılan, ibadi hükümeti ile arap ve bölge ülkelerince de kabul gören anlaşma, nükleer dosya veya başka konularda iran'ın arap ve körfez ülkeleriyle ilişkileri bağlamında bağdat'ın etkin rol oynamasını sağlayabilir. böyle dengeli bir rol, irak'ın arap kimliğine dönüşünü mecburi kılıyor. kaldı ki bu rol, bölge ile uzlaşı için arap ve körfez desteğine muhtaç. aynı rol, türkiye ile ilişkilerde de oynanabilir.

bahsi geçen tüm dosya ve kazanımlar, geçmişin olumsuz etkilerini aşan yeni bir program, yeni bir metod ve yeni yöntemlere ihtiyaç duyan ibadi hükümetinin düzenlemeleriyle birlikte hedefi ve aracı, esasen tutarlı, müşterek ve birleşik bir çerçeveye koyuyor.

acaba ibadi'nin ve hükümetinin bunu gerçekleştirme gücü olacak mı? yoksa işid'in varlığını sürdürmesi (bu ihtimal uluslararası ittifak sonrası neredeyse imkansız) veya tamamen yok olmasıyla irak'ı saran bölünme hayaletinin etrafında gezinen aynı sarmal içinde dönüp duracak mı? cevaplar bir yana, irak devletinin bütünlüğü ve geleceği, mezhep ve etnisite temelli iktidar paylaşımına dayanan bir sistemin gölgesinde, şaibeli konumunu koruyacak.

abdulhuseyin şaban, iraklı yazar ve akademisyen. bağdat üniversitesi ekonomi fakültesi'nden mezun oldu. uluslararası hukuk ve insan hakları alanlarında uzmanlaştı. çeşitli sivil toplum, kültür ve medya kuruluşlarında danışmanlık yaptı. hukuk, uluslararası siyaset, arap-israil çatışması, islam ve düşünce konularında birçok kitap ve makaleye imza attı. 

bu makalede yer alan görüşler yazara aittir ve al jazeera’nin editöryel politikasını yansıtmayabilir.