11 mayıs’ta yapılması kararlaştırılan pakistan ulusal meclisi seçimlerinin önemi, pakistan’ın 1947’deki bağımsızlığından itibaren onlarca yıl boyunca seçim ve siyaset sahasının görmediği birçok konuda saklı. bu konuların başında ilk defa seçimlerin pakistan’ın demokratik hükümetinin darbeye maruz kalmadan veya feshedilmeksizin görev süresini bitirmesi sonrasında yapılması geliyor. bunu pakistan tarihinde ilk defa demokratik bir hükümetin yerini bir başka demokratik hükümetin alması izliyor.

pakistan, tarihi boyunca demokratik hükümetlerin devrilmesine ve yerlerini, seçimleri yapma görevini üstlenen demokratik olmayan hükümetlerin almasına alıştı. şimdi ise tam tersine, kabul edilebilir, uygun ve siyasallaşmamış geçiş hükümeti seçimleri yürütüyor. bu durum pakistan’da demokrasiyi güçlendirmekte ve özellikle de pakistan yargısının rolünün pekiştirilmesiyle paralellik arz etmektedir. pakistan yargı gücü başkanı iftikar muhammed çavduri, bu hükümetin hiç kimsenin müdahalesi olmaksızın görev süresini tamamlaması noktasında kendisinin önemli rol oynadığını açıkladı. ayrıca pakistan ordusunun eski komutanı general pervez müşerref hakkında büyük ihanet suçlamasıyla ilk defa tutuklama emri çıkarılması, demokratik süreci güçlendirdi, hükümete ve yargıya husumetleriyle bilinen askerleri, pakistan troyka oyununun arka saflarına itti.

bu önemli etkenlerin başında ilk defa seçimlerin sosyal paylaşım ağları ve pakistan’ın dağınık onlarca uydu kanalı açısından geniş ve çeşitli medya atmosferi içinde yaşanıyor olması geliyor. medya, tüm adaylara ve seçmenlere kendilerini ve programlarını özgür şekilde ifade etme alanı açtı.

klasik partilerden siyasi liderler dünya kriket oyuncusu imran han liderliğindeki tehrik-i insaf partisine (pakistan adalet hareketi) katıldılar. parti seçim sahasında güçlü şekilde kendini gösterdi. bunun yanı sıra önceki seçimleri boykot eden partiler ve isimler de seçimlerin adayları arasında. bu da oy kullanacaklar için yeni seçimler ve seçenekler sağlayacak.

seçimlerdeki önemli son etken ise seçim kurulunun oluşturulmasıyla ilgili. kurul ilgili bütün çevrelerde saygın bir konuma sahip ve tarafsızlıkları ispatlanmış beş üyeyi kapsıyor. bu kurulun üyeleri, seçimlerle ilgili bütün kararları almakla görevlendirilirken, geçmişte kararlar ve yetkiler seçim kurulu başkanının elindeydi.

klasik siyasi güçlerin şansları

pakistan’da klasik partilerden bahsederken müşterek bir yönetim liderliğindeki pakistan halk partisi (php) ön plana çıkıyor. bu ortak yönetim benazir butto’nun oğlu bilavel butto zerdari ile halihazırdaki devlet başkanı ve benazir butto’nun eşi asıf ali zerdari’den oluşuyor. ön plana çıkan bir diğer klasik parti ise navaz şerif liderliğindeki pakistan müslüman birliği (pml-n). ancak pakistan halk partisi ve hayber-pahtunhva (peşaver) bölgesinde yaygın müttefiki pakistan ulusal avam partisi’nin başarı şanslarının, iktidarlarının beşinci yılının tamamlanması gölgesinde büyük oranda azaldığı görülüyor.

halka sunulan hizmetlerin (uzun saatler süren elektrik ve gaz kesintisi gölgesinde enerji düzeyinde de olsa) gerilemesi, keza halk partisi’nin 2008 yılında seçmenlerine yönelik en önemli yükümlülüklerinden olan güvenlik şartlarının kötüleşmesi ve ayrıca genel olarak ekonomik durumun gerilemesi, her iki partinin seçimleri kazanma şansını azaltıyor.

bugün pakistan halk partisi, yeni bir program sunmaktan çok seçmenlerine siyasi ve hizmet performansının düşüklüğüne açıklık getirecek yanıtlar vermek zorunda. ayrıca parti karizmatik ulusal bir yönetime muhtaç. partinin birlikte yaşadığı şehit efsanesi (zülfikar ali butto, şehnaz butto ve benazir butto) geride kaldı. zira bu efsane artık önceki gibi seçmenleri çekmiyor.

dile getirdiğimiz bütün bu engellerle birlikte php’nin, başkenti karaçi olan sind eyaleti’ndeki kalesinde seçim tablosunu elinde tutması kuvvetle muhtemel. ancak, geçen beş yıl zarfında pakistan’ın dört eyaletinden en büyüğü olan pencap’ı yöneten müslüman birliği partisi, imran han liderliğindeki insaf partisi’yle temsil edilen yeni bir gücün ortaya çıkması ve/veya 2008 seçimlerini boykot eden pakistan cemaati islami’nin seçimlere girmesi sebebiyle oy ‘bankasında’ bölünmeler yaşayabilir. zira cemaati islami’ye sempati duyanlar müslüman birliği partisi’ne oy vermiş ve parti, seçim çevrelerinde cemaati islami ile koordinasyon kurmak ve anlaşmanın yanı sıra şerif’in de özelliği olan muhafazakar sağcı imran han’a karşı koymak zorunda. dolayısıyla imran han seçimlerde müslüman birliği partisi’nin oylarını alacaktır. bu da görüldüğü üzere navaz şerif’in kardeşi şahbaz şerif’i, imran han’ın pencap eyaleti’nde göze batmasından duyduğu rahatsızlığa işaret etme bağlamında, han’ın zerdari’nin üslubunu kullandığı yönünde açıklama yapmaya sevk etti.

navaz şerif liderliğindeki müslüman birliği partisi, halk partisi’nin gerilemesi gölgesinde olumlu bir saygınlıktan besleniyor. partinin, php’nin halihazırdaki yönetiminden daha karizmatik yekpare bir yönetimi var. bu da seçimleri kazanmasına destek olabilir. partinin en önemli başarısı, imran han’ın da aynı bölgeye yoğunluk vermesine rağmen pakistan’ın en büyük eyaleti pencap’ta olacaktır. belki parti, hayber-pahtunhva (peşaver) bölgesinde ve keza belucistan’da cemaati islami ve mevlana fazlurrahman liderliğindeki islam alimleri cemiyeti’nin yanı sıra, beluci milliyetçi partilerle işbirliği ve koordinasyon kurmasıyla birlikte kısmen başarılı olabilir.

görünen o ki halk partisi’nin müttefiki muttahide kavmi partisi (mkp) etnik sebepten ötürü karaçi’de seçim tablosuna hakim olacak. harekete oy verilmesi etnik arka planlara dayanıyor. hareketin unsurları ve taraftarları 1947’deki ayrılma sonrası hindistan’dan pakistan’a göç eden muhacirlerden oluşuyor ve hiçbir parti burada hareketle yarışamayacaktır.

peşaver kenti, aşiret bölgelerinde el kaide ve taliban’a yönelik savaşında washington’a ve insansız uçakları kullanmasına desteği sebebiyle halk tabanı gerileyen halk partisi’nin müttefiki ulusal avam partisi yüzünden seçim haritasını değiştirecektir. insansız uçakların saldırıları bölgede yüzlerce sivilin ölümüne yol açtı. ayrıca partinin liderleri taliban’ın hedefi olmuş durumda. keza seçim mitingleri de hedef alınıyor. bu durum patlamalara maruz kalacağı endişesiyle partinin toplanma ve seferberlik gücünü kaybettirdi.

geçen şubat ayında pakistan yasama ve şeffaflığın geliştirilmesi enstitüsü’nün yaptığı anket sonuçlarına göre pencap eyaleti’ndeki seçmenlerin çoğunluğu navaz şerif liderliğindeki islam birliği partisi’ne oy verecek ve keza hayber-pahtunhva’da müttefikleriyle birlikte çoğunluğu elde edecek. belucistan’da ise oylar birçok partiye dağıtılacak. sind eyaleti’nde ise halk partisi ve muttahide kavmi partisi başı çekecek.*

yükselen güç imran han

pakistan’da siyaset, derebeylikle tanımlanır. zira bir toprak parçasını alan kimsenin onu bırakması, satması veya toprağın kendisinden çekip alınması kolay değildir. altmış yaşındaki imran han pakistanlılar arasında kriket sporunda dünya şampiyonu olarak ön plana çıktı. birçok gence ilham verdi. han, bu başarısını siyasete taşımaya çalıştı, ancak pakistan da dahil, genel şekliyle siyasetin tuğla tuğla inşa edilmesinden dolayı başarı hemen gelmedi. 1997 seçimlerinde imran han oyların sadece yüzde 0,8’ini alırken, 2002 seçimlerinde oran çok küçük bir ilerlemeyle yüzde 1,7 oldu. bununla birlikte sadece tek bir sandalye (o da kendisi) kazandı. üstelik o zamanın pakistan cumhurbaşkanı pervez müşerref, klasik iki partinin esaslı liderleri navaz şerif ve benazir butto’yu seçimlerden uzaklaştırmıştı. 2008 seçimlerinde ise imran han, pakistan cemaati islami gibi seçimleri tamamen boykot etmişti.

son olarak müslüman birliği partisi ve halk partisi’nden bazı klasik siyasetçiler imran han’ın partisine katıldılar. bazıları bu durumu, diğer partilerin eski bekçilerinin, değişim söylemini hayata geçiremeyeceğinden dolayı imran han’ın geri adım atması olarak gördü. bunun yanı sıra pakistanlılardan geniş bir kesimde bu siyasetçilere yönelik olumsuz bir imaj söz konusu. pakistanlılar onlara eski sorunun bir tarafı ve çözümün bir parçası olamayacakları gözüyle bakıyor. içlerinden bazıları seçme hakkına sahip olanların yüzde 40’ını oluşturan ve yaşları 20-30 arasında değişen gençlerin oyunu alacağına inanıyor. bu genç sınıf klasik partilerden çok imran han’a yarayabilir.

bazı anketler imran han’ın ve pakistan halk partisi’nin şu an pakistan’daki halk desteğinin başabaş gittiğine, kökleşmiş feodal politikalar sebebiyle kırsal ve dağlık bölgelere yayılmasının zor olduğuna, ancak göstergelerin han’ın halk desteğinin şehirlerde ve eğitimli çevrelerde arttığına işaret ediyor. han’ın belki de seçim kampanyalarında diğer partilerden daha fazla yeni medya araçlarını kullanmaya yoğunlaşması bu artışı yansıtıyor.**

yukarıda işaret edilen şanslarıyla birlikte imran han, iki eksiklikle mücadele ediyor: ilki kırsaldaki nüfuzunun zayıflığı ve partinin, bölgesel kalkınma için mali destek gönderimini adaylar kanalıyla değil de yerel hükümet meclisleri kanalıyla yapma kararıyla ilişkili. bu da kendi adaylarına oy verilmesi ihtimalini zayıflatacaktır. zira halk şahsi çıkarlar veya kırsal ve şehirlerde hayatlarını etkileyecek avantajlar için adaylara oy vermektedir.

ikinci eksiklik, han’ın dış politikada zayıf ve deneyiminin az olması. özellikle de parti yönetiminde müşerref’le çalışmış klasik isimleri ve diğer klasik partileri kabul etmesi sonrası saygınlığı zarar gördü. değişim politikasına vurgu yapması klasik isimlerin varlığıyla çelişmekte ve bazılarına göre han’ın dürüstlüğüne zarar vermektedir.

belucistan’daki islamcılar ve milliyetçiler

2008’deki son seçimleri boykot eden cemaati islami bu kez seçimlere katılacak. ayrıca iç karışıklıklar içindeki belucistan bölgesindeki milliyetçi partiler de seçimlere girecekler. bölgenin yıllardır yaşadığı şiddet olaylarının ve marjinalleşmenin azalması bu katılıma bağlanıyor. buna ek olarak belucistan ulusal partisi lideri serdar ahtar mengal dört yıl sonra dubai’deki gönüllü sürgünden döndü. ayrıca beluci cumhuriyetçi vatan partisi lideri nevab zade talal bugti (babası ve partinin eski lideri nevab ekber bugti ağustos 2006’da öldürülmüştü) 2008’deki seçimleri boykot etmesi sonrası bu seçimlere gireceğini açıkladı. bütün bunlar belucistan’da gerginliğin ve tıkanıklığın hafiflemesi yönündeki umutları canlandırdı. özellikle de ordu, partinin dönmesini ve seçimlere katılımını, beluci gruplar arasındaki aşırılık ve şiddet hattını zayıflatacağı için olumlu karşıladı.

tüm pakistan’a yayılmış cemaati islami ise temelde pencap ve pahtunhva eyaletlerinde faaliyetlerini sürdürüyor; seçim bölgelerinde kendisine en yakın müslüman birliği partisi’yle koordinasyon kuruyor. müslüman birliği partisi, ‘hak ettiğinden fazla pay istemesinden’ dolayı cemaati islami’ye serzenişte bulunuyor.***

ne var ki, taliban savaşçılarının pahtunhva’da ulusal avam partisi’ni ve keza muttahide kavmi partisi’nin adaylarını hedef alan saldırıları, rakiplerinin seçim mitinglerinin hedef alınması ve özellikle de aşiret ve peştun bölgelerinde rakiplerinin halk desteğinin gerilemesi, cemaati islami ve diğer islamcı adaylar için seçimleri kazanma şansı oluşturabilir.

british council’in mart 2013’te islamabad’ta yaptığı, yaşları 18-29 arası genç kesimi kapsayan kamuoyu yoklamasında, ankete katılanların yüzde 38’inin şeriat mahkemeleri yönetimini desteklediklerini belirtirken, yüzde 32’sinin askeri yönetimi desteklediği ve sadece yüzde 29’unun demokrasiye destek verdiği görüldü.****

müşerref, asker ve taliban

seçim kurulu, pakistan eski cumhurbaşkanı pervez müşerref’in seçimlere girmesini yasakladı ve bunu müşerref’in tutuklanması ve hapse konulması yönündeki yargı kararı izledi. bu gelişmelerin yanı sıra müşerref’in, söylendiği üzere halihazırdaki hükümetin desteğiyle mahkemeden kaçması ve terörle mücadele mahkemesinin kendisini islamabad yakınındaki çiftliğinde iki hafta tutulması kararı çıkarması, müşerref’e ve eski komutanlarının büyük ihanet suçlamasıyla yargılandığını görerek aşağılandıklarını düşünen askere ağır bir darbe vurdu. bu suçlama askerlerin halk nezdindeki itibarlarına doğrudan zarar veriyor. bu durum askeri, en tatlısı acı olan iki seçenek karşısına koydu: ya savaşçıların moralini ve gücünü korumak için eski komutanlarını destekleyecekler ya da komutanlarını kurban verip hukukun üstündelermiş gibi bir görüntü vermemek için yargıya ve hukuka boyun eğerek halkları karşısındaki saygınlıklarını koruyacaklar.

cumhurbaşkanlığı ve ordu komutanlığı yapmış olan müşerref’in mecliste sandalye kazanmaya çalışması şaşırtıcı. bu makam, daha önce geldiği makamlarla karşılaştırılamaz. tek bir sandalye kazansa dahi bu onun için pek bir anlama gelmeyecek. birçok çevre, pakistan askeri yönetiminin müşerref’ten ülkeye dönmemesini istediğinden bahsediyor. bu durum, kendisine yakın bazı isimlerin ve avukatlarının, müşerref’in yargılanmasının askeri kurumu müşerref davasına çekme çabası içinde orduyu yargılamak anlamına geleceği yönündeki ısrarına açıklık getiriyor. ancak bunlar yaşanırken yargı, müşerref’in avukatlarının orduyu bu davaya dahil etme taleplerine karşı çıkmaya çalıştı.

halihazırdaki genelkurmay başkanı işfak keyani’nin, siyasi bir partiyi diğer partilerin aleyhine olacak şekilde desteklemeyeceği ihtimali kuvvetle muhtemel. keyani’nin, demokratik hükümeti devirmemesi (ki elinde buna imkan veren fırsatlar olmasına rağmen) bu ihtimali güçlendiriyor. buna keyani’nin halihazırdaki müşerref davasına karışmaması, demokratik hükümete ve meclise hiçbir müdahale olmaksızın görev süresini tamamlamasına izin vermesi eklenebilir.

taliban hareketi seçimler için yıkıcı rol oynuyor. liderleri tarafından açıklanmış bir durum bu. hareketin sözcüsü ihsanullah ihsan, yerel basına yaptığı açıklamada pakistan halkını islami olmayan seçimlerden uzak durmaya, halk partisi, muttahide kavmi partisi ve ulusal avam partisi’nin taliban savaşçıları tarafından hedef alınacak kampanyalarına katılmamaya çağırdı.***** bu üç partiden oluşan önceki hükümet ittifakını hedef alan askeri eylemler kanalıyla pratik olarak bu plan hayata geçiriliyor. taliban’ın operasyonları bu partilerin adaylarını hedef aldı, seçim mitinglerini hâlâ tehdit ediyor ve hedef alınan parti mitinglerine ve özellikle de pehtun ve aşiret bölgelerindekilere en ağır zararı verecek.

yeni yöneticiler ve dış politika

siyasetin, çözülmesi zor etkenlere ve şartlara mahkum olduğu ülkelerin dış politikasını değiştirmek kolay değil. ancak navaz şerif liderliğindeki müslüman birliği partisi veya imran han liderliğindeki insaf partisi’nin iktidara gelmesi, abd ile ilişkilerde bazı değişimlere yol açabilir. zira ilişkiler, abd’ye büyük ölçüde bağımlı olarak görülen halk partisi dönemindekinden daha dengeli olabilir.

bunun yanı sıra değişim pakistan’ın iran’la ilişkilerine uzanabilir. şerif liderliğindeki müslüman birliği partisi, iran doğalgaz borularının pakistan’a uzatılması için imzalanan anlaşmayı iptal edebilir. parti tıpkı php gibi, iran’a yakın olmaması sebebiyle daha önce bu anlaşmayı iptal etme tehdidinde bulunmuştu. birlik, suudi arabistan’a daha yakın görülüyor. taliban politikası konusunda ise halk partisi’nin politikasının aksine hareketle diyaloğa başvurabilir. belki imran han da aynı seçeneklere başvurabilir. değişim derecesi artabilir veya azabilir; ancak bununla birlikte pakistan dış politikası ülkenin yaşadığı ekonomik ve mali krizin yankısı olmayı sürdürecektir. bu yüzden dış politikanın köklü veya büyük ölçüde değişmesi zor görülüyor.

sonuç

pakistan seçimleri sonrası iki tablo ön plana çıkıyor. bazıları gelecek meclisin tek başına veya bir başka müttefikle birlikte sorunları çözebilecek ve tek başına hükümeti kurabilecek siyasi bir gücün bulunmaması anlamında geçici/akıbeti meçhul bir meclis olacağını, ülkenin yaşadığı kronik ve askıdaki birçok sorunu çözmekten aciz, zayıf bir koalisyon hükümeti kurulacağını düşünüyorlar. başkaları ise seçimlerde güçlü bir ismin ön plana çıkacağını ve hatta belki bu ismin 2008 seçimleri sonrası halk partisi ile yaşananlara benzer şekilde bir veya iki müttefikle hükümeti kuracağı görüşündeler.

---

[*] araştırmacının pakistan yasamayı geliştirme ve şeffaflık enstitüsü başkanı ahmed bilal’le 15 nisan 2013 tarihinde islamabad’da yaptığı söyleşi.

[**] araştırmacının imran han liderliğindeki insaf partisi’nde yeni medya birimi sorumlusuyla 22 nisan 2013’te yaptığı görüşme.

[***] araştırmacının nisan 2013 başlarında müslüman birliği partisi ve cemaati islami’den yetkililerle yaptığı özel görüşmeler.

[****] british council'in islamabad’da yaptığı, birçok dünya ve yerel gazetenin ‘seçim sandıklarına gidecek yeni nesil’ başlığı altında yayınladığı ingilizce anket şu linkten incelenebilir.

[*****] taliban'ın, pakistan basınına 18 mart 2013’te yayınladığı açıklamalarından.

ahmed muvaffak zeydan, al jazeera pakistan direktörü

kaynak: al jazeera araştırmalar merkezi